Köprü Anasayfa

İlme, İrfana, Ümrana KÖPRÜ

"Güz 2007" 100. Sayı

  • İslam Tarihinin Siyasi Zaviyeden Okunması

    Reading the History of Islam from a Political Point of View

    Mustafa ÖZCAN

    Yaşadığımız çağ, bir ihya çağıdır. Yeniden İslam’a yönelme ve dönme çağıdır. Aynı zamanda bu ihya çağı, fetret çağıyla da iç içedir. Bir taraftan yüzeyde fetret, derinlerde ise yenilenme var. Bazen bu devrelerle alakalı isabetsiz tespitler ve hükümler verilmektedir. Elbette yaşadığımız dönem, topyekün bir çöküşün ardından geldiği için yenilenme de topyekün olmalıdır. Bunun içinde siyasi yenilenme de var. İslam tarihi içinde en az yenilenmenin olduğu alan siyasi alandır. Bu alanda tek tük yenilenmeyi Ömer Bin Abdulaziz, Nureddin Zengi gibi zevat gerçekleştirmiştir. Külli yenilenmeye muvaffak olanlardan birisi Ömer Bin Abdulaziz’dir. Bir de külli yenilenmenin bir kez daha yaşanacağı asır, asrımızdır. Bu asırda siyasi yenilenme de olacaktır. Bu itibarla, cüz’i yenilenme dönemlerinden ayrılacaktır. Bununla birlikte, 14 asırlık İslam tarihi ve asırlarına helaket ve felaket asrı mı diyeceğiz? Kesinlikle öyle değil. Bunu söylemek haksızlık olur ve yakışık almaz. Lakin İslam tarihini böyle okuyan bir okuma biçimi ve algılama çeşidi de de var. Halbuki Hüseyin Munis gibi kimi realist tarihçiler ufki olmasa; yatay biçimde dahi olsa Emeviler devri de dahil inhitat devirlerinde İslam’ın inkişaftan hali olmadığına kail olurlar. Gerçekten de sahabiler Emevilerin idaresi altında bile cihad ve tebliğ faaliyetlerine katılmışlardır. Elbette Hasan Basri gibi kimi Emevi idarecilerinden kaçan salih insanlar da vardı.

    Bu anlamda söz konusu asrın mesavisi/kötülükleri de vardır. Bunda şüphe yok. Ama külliyen bu asrı yok farz etmek herhalde hakkaniyet mesleğiyle bağdaşmaz ; ancak sahibini sıkıntıya sokar. Tarihi tahazzup içinde, tek yanlıcı ve maniheist okuyanlara ise bir diyeceğimiz olamaz. Çünkü onları iknaya güç yetmez ve tabi olmayacakları için delile de ihtiyaçları yoktur. İslam tarihini siyasi perspektife hasrederek okuyanların başında Şii tarih anlayışı gelmektedir. Sözgelimi Muhammed Umara’nın da temas ettiği gibi Şii tarih okuması hem siyasi hem de ütopiktir. Bu bağlamda, Hazreti Ali’nin yanında sadece beş sahabi kaldığını, geri kalanının bir şekilde İslam’dan şu veya bu şekilde saptığı görüşündedir. Muhammed Umara bu görüşün problemli olduğunu ve adalet nokta-i nazarından sahabilerin iflasından yola çıkılarak pekala İslam’ın iflasına da hükmedilebilineceğini söyler. Pek haksız da sayılmasa gerek. Eğer sahabe nesli ve peygamberin terbiye ettiği kadrolar bu şekilde çürük ve defolu çıkarsa, İslam’a bu kadar lakayt kalırsa; sonradan gelen, nevzuhur ve aynı tezgahtan geçmemiş tipler ve geriden gelenlerden ne beklenir? Dolayısıyla mantık kaidesince de fesada ve butlana götüren mukaddimenin kendisi de butlan üzerinedir. Öyleyse aklen sahabe neslinin İslam’a külliyen ihanet ettikleri varsayımı yanlıştır. Ama Şiiler denildiği gibi sayyad-ı asarat/ kusur avcısıdırlar ve Halid ibni Velid gibi sahabilerin bir takım başlarına gelenleri serrişte ve afişe ederek bunları tarih algılarına zemin yaparlar. Halbuki Abdurrahman Şarkavi gibilerin de ifade ettiği gibi kimi sahabilerin bazı şahsi zaafiyetleri İslam’dan sonra da peşlerini bırakmamıştır. En azından bir rehabilitasyon devresine ihtiyaç duymuşlardır. Bu bağlamda, Allah’ın arslanı Hazreti Hamza’nın bir müddet daha içki iptilasından kurtulamadığı rivayet edilmektedir. Veya Ebu Zer ile Bilal-i Habeşi arasındaki meşhur vakada Hazreti Peygamberimizin hem de Şiilerin beş sahabi arasında saymalarına rağmen Ebu Zer için ‘Sende bir parça cahiliyet kalıntısı var’ demesi nasıl akıllardan çıkar? Zira Bilal-ı Habeşi’yi siyah Habeşli annesiyle ayıplamıştır.

    Bir başka vakada ise Medine’de Muhacirin ile Ensar arasında böyle bir dava yaşanmıştır. Dolayısıyla asr-ı saadette bile insanlık belki de tam olarak cahiliyet kalıntılarından tam olarak kurtulamamıştır. Ama bu umumi bir hüküm değildir. Belki de muakkat bir halet ve durumdur. Makam değildir. En azından zamani bir fetret değildir. Zamani fetret İslam tarihçilerine göre sadece iki devreden ibarettir. Bu devrelerden birisi Haçlı ve Moğol istilalarının yaşandığı devredir. Toptan bir izmihlal ve çöküntü asrıdır. İkincisi de Fransız Devriminin akabinde vukuu bulan ve sıkıntısı hala kıyılarımıza vuran iki yüz yıllık devredir. Bunun dışında İslam tarihinde bir fetret ve inkita devri yoktur. Bunun dışındaki devirlerde meydana gelen kısmi sapmalar veya cahiliyet örnekleri kesinlikle bir halet ve geçici durumdur. Yoksa umumi bir devre değildir. Bu itibarla, Muhammed Umara’nın da dikkat çektiği gibi, 14 yüzyıllık İslam dünyası en azından 10 yüzyılı itibarıyla dünyanın önderi ve lideridir.

    Ama ne yazık ki yarışı ileride bitirdiğimiz bu on asra saldıran, ta’n edenler de vardır. Bunlar çeşitli kesimleri temsil etmektedirler. Mevdudi’nin tarih okuma biçimi Ebu’l Hasan en Nedevi’nin de isabetle teşhis ettiği gibi böyle bir okumaya imkan vermektedir. Bundan dolayı onun İslam’da Hilafet ve Saltanat kitabı yabancı dillere en az oranda çevrilen eserleri arasındadır. Neredeyse gizli kitaptır. Türkçe’ye ise çevrilmiştir. Çünkü Hazreti Osman’la birlikte İslam tarihinin büyük bir sapma içine girdiğini ve ideallerine yabancı düştüğünü ve onları kaybettiğini ve sürekli izmihlal ve inhitat yaşadığını öngörmüştür. Bunun isabetsizliği ortadadır. Muhammed Umara da aynı şekilde Mevdudi’nin bazı kitaplarında indirgemeci bir okuyuşla İslam tarihine haksızlık ettiği görüşündedir. Tarihe bu idealizm hatta ütopya zaviyesinden bakan sadece Mevdudi olmamıştır. Seyyid Kutup da tarihe kısmen bu zaviyeden bakmıştır. Esasen Ali Şeriati de Safevi Şia’sını aşma çabalarında Ali Şia’sı idealizmine takılarak yine aynı sapakta patinaj yapmıştır. Sadece kalıpları ve kavramları modernleştirebilmiştir, yenilemiştir. Ama bu yetmemiş ve zaviyede bir değişiklik olmamıştır. Seyyid Kutup belki de Mevdudi’nin eleştirilerinden etkilenmiş bir vaziyette Hazreti Osman’la alakalı olarak bazı tenkitler serdeder. Bu idealizminden etkilenen sonraki kuşak ve bilhassa Hattı Kutup denilebilecek olan Kutupçular (Kütbiyyun) tarihte iki büyük zatın geldiği inancındadırlar. Bunlardan birisi İbni Teymiyye diğeri de talebesi allame İbni’l kayyım’dır. Çağdaş olarak da iki alimi beğenir ve benimserler. Bunlardan birisi nizam-ı Mustafa çağrılarından ve Kadiyanilere olan husumetinden dolayı idamın kıyısından dönen Ebu’l A’la el Mevdudi ve ikincisi de Seyyid Kutup’tur. Seyyid Kutup ve Mevdudi sünni dünyada Ali Şeriati de Şii dünyada çağımızın İbni Teymiyye ve İbnü’l Kayyım’ları olarak anılabilirler.

    Fikri Mücazefe

    Ebu’l Hasan en Nedevi erken dönemde bu yaklaşımın içerdiği tehlikeleri görür ve bu hususta İhvan’ı dostça uyarır. Hadisun ile’l İhvan gibi müstakil eserlerinde ve muhtelif makalelerinde konuya değinir ve meselenin tehlikeli boyutlarına dikkat çeker. Aynı doğrultuda Hasan Hudeybi de ‘Duatun la kudat’ isimli eseriyle İhvan’a içeriden bir eleştiri yöneltir. Ve İhvan çizgisi içinde Hasan Hudeybi ve Ömer Telmisani gibiler itidal çizgisini seslendirirler. Ve aynı zamanda kahramandırlar. Nasır’ın tutuklama furyasının zirvesinde Hudeybi İhvan’ını yalnız bırakmayarak Suriye’den Mısır’a döner ve derhal tutuklanır. Ömer Telmisani de salihlerden birisi olarak tartıştığı Enver Sedat’ı, huzurunda, Allah’a şikayet eder. Bu şikayeti üzerine meşhur piposu sallanır. Ne var ki onlar, bazıları tarafından ehli tefrit olarak adlandırılırlar. Suriye’de de İhvan içinde itidal ile şatat çizgisinin ayrışması sonucu Hama musibeti patlak verir. Buradaki savrulma usul ve yöntemdeki tedriciliğin yeterince anlaşılamamış ve uygulama imkanı bulamamış olmasındandır. Genellikle hareket değil de ulema kökenli olan Abdulfettah Eu Gudde gibiler itidal cenahını temsil etmişlerdir.

    Şiilerin haricinde Mevdudi, Seyyid Kutup ve Kutupçular gibi kimi zümreler İslam tarihindeki verimliliği bir kaç kişiyle sınırlandırmak isterler. Bu aslında Allah’ın rahmetini sınırlandırmaktır. Çocuksu bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımı kısmen benimseyenlerden ve serdedenlerden birisi de merhum ve mağfur Malik Binnebi’dir. Aslında büyük bir sosyolog olmasına rağmen böyle bir vartaya düşebilmiştir. İdeolojik Savaş Ajanları kitabı ve benzeri kitaplarında Muvahhidler sonrasında İslam dünyasının genel bir gerileme içine girdiğini ve bir daha belini doğrultamadığını ve ayağa kalkamadığını ve sürekli olarak gerilediğini söylemiştir.1 Bu neresinden bakılırsa bakılsın yerinde bir tespit değildir. İslam tarihinde iki devre halinde fetret vardır ve bu, iki şer yüzyıldan dört yüzyılı geçmez. Bu fetret devirleri de ikisi ortasında olmak üzere, ikisi de sonundadır. Muhammed Umara da birçokları gibi İslam’ın itila ve yükseliş dönemlerini on asır olarak verirken2 konunun uzmanlarından olan Fuad Sezgin ise Müslümanların 800 yüzyıl boyunca ilmi sahada tarihi önde kapattıklarını söylemiştir. Onun ifadesine göre şayet Müslümanlar geri kalmamış olsaydı atom iki asır önce parçalanabilirdi.3 Dolayısıyla İslam tarihini baştan sona silip atanların kriterleri hissidir daha doğrusu ilmi bir kritere göre konuşmamaktadırlar. Bu anlayış sadece İslam tarihini değil bütün insanlık tarihini iflasa mahkum etmektir. Bunun da izan ve insafla bağdaşır tarafı yoktur. Bu anlamda, Muhammed Umara sadece siyasi kriterle baktığından dolayı Mevdudi’nin meseleyi mücazefe ile yani ölçüsüzce değerlendirdiğini ifade etmektedir. Ve bu mücazefe sonucu Mevdudi boydan boya İslam tarihini bir cahiliyet tarihi olarak yad etmiştir. Haksızlığı aşikardır. Hazreti Osman’ın son yıllarından itibaren İslam’ın içtimai düzeninin cahiliye temelleri üzerine oturduğunu ileri sürmüştür. İktidar ve otorite İslam kuralları üzerine oturmaktan çıkmış cahiliyet kuralları üzerinde deveran eder hale gelmiştir. Hilafet, nübüvvet metodundan sapmak ve ısırıcı krallıklar devrine geçmekle birlikte amacından sapmış ve Emevilerle birlikte cahiliyet sürecine girmiştir. Ömer Bin Abdulaziz’in vefatıyla birlikte bu cahiliyet dönemi ebedileşmiştir. İktidarın Ömer Bin Abdulaziz’den sonra cahiliyet damgası taşıyan liderlerin eline geçmesi sonucu cahiliyet bütün alanları istila etmiş ve etkisi altına almıştır. Kurtuba, Bağdat, Kahire ve İstanbul’da şekillenen ve yükselen İslam medeniyeti ışıklarının ona göre uzaktan yakından İslam’la hiçbir alakası yoktur Tarihin karanlık sayfalarından ibarettir.

    Bununla birlikte yine de Mevdudi’nin hakkını teslim etmek gerekir. Muhammed Umara’nın da dediği gibi her ne kadar bazı kitaplarında Mevdudi de mücazefe ve ölçüsüzlük yapmış ise de, başka kitap, makale ve mektuplarında istikametten sapmayarak yanlışlarını bir nevi telafi etmiştir. Bununla birlikte, Kutbiyyun gibi belki kendilerine Mevdudiyyun denilebilecek bazı aşırılar onun fikriyatı arasında adeta hafriyat ve kazı yaparak ve bazı ölçüsüzlükleri cımbızla çekerek bunları kendilerine rehber etmişlerdir. Ve bula bula kendilerine uygun bazı ölçüsüz/mücazefe mahsülü fikirler bulmuşlar ve bunlara dört elle sarılmışlardır. Asırlardan beri İslam ümmetinin var olduğu gerçeğini inkar etmişler ve onu ademe mahkum etmişlerdir. Hicret ve Tekfir bunlardan olup asırlardan beri yaşayan Müslümanların küfrüne kail olmuşlardır. Müslümanların Müslüman olmadıklarını ve cahiliyet hayatını yaşadıklarını ileri sürmüşlerdir. Onlara göre, bugünün vazifesi küfre sapmış olan Müslümanların yeniden İslam’a kazandırılmasıdır. Dolayısıyla Müslümanların eserlerini de cahiliyet ürünü olarak vasfetmektedirler. Buradan yola çıkarak kılıcın hükmünü de suistimal etmişlerdir.

    Muhammed Umara bu ölçüsüzlüğün ve ölçüsüzlerin diyalog yoluyla itidale sevk edilmeleri gerektiğini ifade etmektedir. Mevdudi gibiler cahiliyet bulaşıklığını veya şaibesini toptan ve bilkülliyye cahiliyet olarak algılamışlardır. Bu kesinlikle tashih edilmesi gereken bir bakış açısıdır. Bu hususta Vahidüddin Han da peygamberlerin genel misyonunu siyaset üzerine oturtması açısından Mevdudi’yi isim vermeden de olsa kıyasıya paylar. Cahiliyetin umumi ve mutlak olması İslam’ın ademi ve yokluğu anlamına gelir. Halbuki İslam kıyamete dek bakidir.

    Muhammed Umara bu değerlendirmeyi veya mücazefeyi büyük bir cinayet olarak değerlendirmektedir. Zira bu fikir bazında kalmamakta ve davranışlara da yansımaktadır. Bu münharif fikrin sahipleri yapıcı olarak İslam toplumlarını ıslahına yönelecekleri yerde aksine istikrarını hedef almakta ve baltalamaktadırlar. Bu tür tarihi değerlendirmeler gelişigüzel şiddet teorilerine beslemektedir. Unutulmaması gereken nokta İslam’ın bu gezegende on kusür yüzyıldan fazla liderlik ve alemdarlık yapmış olduğu hakikatıdır. İslam’dan sonra muvakkat perdelenmeler olsa da mutlak cahiliyet yoktur, mezardadır. Zira, İslam ne kadar zayıflarsa zayıflasın kıyamete kadar sönmeyecek ve hükmünü icra edecektir. Bu itibarla, fetret mustatil ve ebedi bir çizgi olmayıp muvakkat, kırılgan ve dairevidir. İslam tarihindeki zamani ve mekani fetret devreleri muvakkat ve geçicidir.Zail olmaya mahkumdur. Dolayısıyla kimse onun cahiliyet üzerine olduğunu ve mutlak fetret devresine haiz olduğunu söyleyemez. Söylese de bir şey ifade etmez.

    Sonuç olarak Bediüzzaman’ın görüşlerine de yer vermek gerekir. Bediüzzaman’ın ahirzaman fetretiyle ilgili öngörüleri de dikkat çekicidir. Bediüzzaman’ın çeşitli eserlerinde ahirzaman diliminde yaşanacak fetretle alakalı tahliller yaptığını görüyoruz. Bu bir derece meseleyi ledünni boyutta anlamadır. Elbetteki kaynağı asar-ı nebevi ve selefi salihindir. Ama onları güzel bir terkiple bir araya getirmiş ve zamanın ilcaatına göre yorumlamıştır. İşte bir kısım yorumları şunlardır: “Ahirzamanda madem fetret derecesinde din ve din-i Muhammedîye (a.s.m.) bir lâkaytlık perdesi gelmiş. Ve madem ahirzamanda Hazret-i İsâ’nın (a.s.) din-i hakikîsi hükmedecek, İslamiyet’le omuz omuza gelecek. Elbette şimdi, fetret gibi karanlıkta kalan ve Hazret-i İsa’ya (a.s.) mensup Hıristiyanların mazlumları, çektikleri felâketler onlar hakkında bir nevi şehadet denilebilir.”4

    “Bir tek cümle olan kısacık bu hadisin beş lem’a-i i’caziyesine dair bir nüktedir. Buraya bir münasebetle girmiş. hadis-i şerifin ihbar-ı gaybî nev’inden tarihçe musaddak beş lem’a-i i’caziyesi vardır.

    Birincisi: Hulefâ-yı Râşidînin hilâfetleri ile Hazret-i Hasan Radıyallahü Anhın altı aylık hilâfetinin müddeti otuz sene olacağını ihbardır. Aynen çıkmış.

    İkincisi: Otuz senelik halifeleri olan Hazret-i Ebu Bekir Radıyallahu Anh, Hazret-i Ömer Radıyallahu Anh, Hazret-i Osman Radıyallahu Anh ve Hazret-i Ali Radıyallahu Anh’ın ebcedî ve cifrî hesapları bin üç yüz yirmi altı eder ki, o tarihten sonra şerait-i hilafet daha takarrür etmedi. Hilâfet-i âliye-i Osmaniye bitti.

    Üçüncüsü: kelimesi, cifir hesabı bin seksen yedi eder ki, tarihçe-i hilâfet-i Abbasiyenin inkıraziyle hilâfet-i Osmaniyenin takarrürüne kadar olan zaman-ı fetret tayyedilse bin seksen küsur kalır. Eğer nâkıs hilâfetler sayılsa ’deki "sene" lâfzı ilâve olur. O halde bin iki yüz iki eder ki, Rumuzat-ı Semâniye-i Kur’âniye Risalelerinde hem hem Fâtiha, hem Sûre-i Nasr, hem Sûre-i Alâk gibi çok yerlerde aynen hilâfetle beraber Devlet-i İslâmiyenin hem terakki, hem galibiyet devresi olan bin iki yüz iki tarihini gösterir. Hem nâkıs hilâfetle beraber bütün müddet-i hilâfet-i İslâmiye bin iki yüz ikidir ki, tam tamına tevafukla haber verir.

      hadisinin mucizane ihbar-ı gaybîsini izah eder. Yâni, bu hadis, kıyametten değil, belki galibane hâkimiyet-i İslâmiyeden haber veren On Sekizinci Lem’ada ve başka yerde bu hadisin üç lem’a-i i’caziyesini beyan ettiğimden burada kısa kesiyoruz.

    Sual: "Demek istibdat hayvaniyetten gelmedir?"

    Cevap: Evet. Müstebit bir kurt, bîçare bir koyunu parça parça etmek, daima kavî, zayıfı ezmek, hayvanların birinci düstur ve kavanîn-i esasiyesindendir.

    Sual: "Sonra?"

    Cevap: Şeriat-ı Garra zemine nüzûl etti; ta ki, zeminin yüzünü temiz ve insanın yüzünü ak etsin, şu insaniyetten siyah lekesini izale etsin; hem de, izale etti. Fakat, vaesefa ki, muhît-i za-manî ve mekanînin tesiriyle, hilafet saltanata inkılap edip, istibdat bir parça hayatlandı. Ta Yezid zamanında, bir derece kuvvet bularak, başını kaldırdığından, İmam Hüseyin Hazretleri hürriyet-i şer’iye kılıncını çekti, başına havale eyledi. Fakat, ne çare ki, istibdadın kuvveti olan cehil ve vahşet, cevanib-i alemde zeynab gibi Yezid’in istibdadına kuvvet verdi.5

    On Sekizinci Mesele

    Rivayette var ki, "Ümmetim istikametle gitse, ona bir gün var." Yani,âyetinin sırrıyla, bin sene hâkimâne ve mükemmel yaşayacak. Eğer istikamette gitmezse, ona yarım gün var. Yani, ancak beş yüz sene kadar hâkimiyeti ve galibiyeti muhafaza eder.

    Allahu a’lem, bu rivâyet kıyametten haber vermek değil, belki İslâmiyetin galibâne hâkimiyetinden ve hilâfetin saltanatından bahseder ki, ayn-ı hakikat ve bir mucize-i gaybiye olarak aynen öyle çıkmış. Çünkü hilâfet-i Abbâsiyenin âhirinde, onun ehl-i siyaseti istikameti kaybettiği için, beş yüz sene kadar yaşamış. Fakat ümmetin heyet-i mecmuası ise, istikameti kaybetmediğinden, hilâfet-i Osmaniye imdada gelip bin üç yüz sene kadar hâkimiyeti devam ettirmiş. Sonra Osmanlı siyasiyyunları dahi istikameti muhafaza edemediğinden, o da ancak (hilâfetle) beş yüz sene yaşayabilmiş. Bu hadîsin mucizâne ihbarını, hilâfet-i Osmâniye kendi vefatıyla tasdik etmiş. Bu hadisi başka risalelerde dahi bahsettiğimizden burada kısa kesiyoruz ”6

    Öz

    Yaşadığımız çağ, bir ihya çağıdır. Yeniden İslam’a yönelme ve dönme çağıdır. Aynı zamanda bu ihya çağı, fetret çağıyla da iç içedir. Bir taraftan yüzeyde fetret, derinlerde ise yenilenme var. Bazen bu devrelerle alakalı isabetsiz tespitler ve hükümler verilmektedir. Elbette yaşadığımız dönem, topyekün bir çöküşün ardından geldiği için yenilenme de topyekün olmalıdır. Bunun içinde siyasi yenilenme de var. İslam tarihi içinde en az yenilenmenin olduğu alan siyasi alandır. Bu alanda “fetret” kavramından yola çıkılarak İslam tarihinin siyasi bir değerlendirmesi yapılmakta, bu kavramla ilgili olarak İslam tarihini etkilemiş çeşitli şahsiyetlerin fikirlerine yer verilmektedir.

    Anahtar Kemleler: Siyaset, fetret, yenilenme, İslam Tarihi Benden sonra hilafet otuz senedir. Biz sana fetih yolu açtık. (Fetih Suresi: 1.) Eğer ümmetim istikametini muhafaza etse, ona birgün etmezse yarım gün vardır.7

    Abstract

    Our age is a revival age. It is an age to return to Islam. Nevertheless, the turmoil is also intrinsic to this age, which is to be seen on the surface whereas the depth embraces the renewals. Sometimes, many irrelevant judgments are stated on this era. The renewal should take place in all since our age follows a total collapse. This renewal comprises also the political one, a sphere, which survived the least renewal within the history of Islam. This article tries to evaluate the political history of Islam starting from the concept of “turmoil” and refers to the ideas of many intellectuals who expressed themselves in the history of Islam.

    Keywords: Politics, turmoil, renewal, Islamic History

    Dipnotlar:

    1. İdeolojik Savaş Ajanları, Timaş Yayınları, s: 102, 1997, İstanbul.

    2. Mecelletü’l Ezher, Kasım 2007, s: 1440,1941, 1942…

    3. Ümran dergisi, Eylül 2007, s: 63.

    4. Kastamonu Lahikası, Sayfa 79

    5. Beyanat ve Tenvirler, Sayfa 65

    6. Şualar, Sayfa 509

    7. Sikke-i Tasdik-i Gaybi, Sayfa 123.