Köprü Anasayfa

İbadet

"Kış 2010" 109. Sayı

  • Bireysel Gelişmenin ve Toplumsal Kalkınmanın İki Kaynağı: Namaz ve Zekat

    Two Sources of Personal Development and Social Growth: The Prescribed Prayers and Zakat

    Reşat AÇIKGÖZ

    Giriş

    İnsan toplum halinde yaşayan bir varlıktır; çünkü ihtiyaçları ve fıtri yapısı onu böyle yaşamaya zorlamıştır. İnsanın olduğu her yerde mutlaka bir aile yapısı ve topluluk/toplum şekli vardır. İnsan maddi ve manevi yapısı gereği ancak başka insanlarla etkileşim halinde olduğu bir toplum içinde varlığını sürdürebilir. İnsanın toplumsal bir varlık olması, hem onun bireysel yönünü geliştirmiş hem de toplumsal yönüne bir zenginlik kazandırmıştır.

    İnsanın toplum halinde yaşaması, ona çeşitli zenginlikler katsa da, kalabalıklar içinde yalnızlaşarak kaybolup gitmesine de neden olabilmekte ve bir kişi olarak kendisine yönelmesini de engelleyebilmektedir. Nitekim insanın “birey”e indirgendiği modern zamanlarda, insan toplum içinde yaşadığı halde, toplumsal bir varlık olma özelliğinden oldukça uzaklaşmış ve kalabalık insan yığınları içinde yalnızlığa mahkûm olmuştur. Dolayısıyla, insanın toplum içinde yaşarken kendini unutmaması ve kendi özüne yabancılaşmaması için çeşitli vasıtalara ihtiyacı olduğu aşikârdır. Bu vasıtalar sayesinde, insan hem toplumsal varlığının bilincinde olur hem de bir insan olarak kendisinden uzaklaşmamış olur.

    İnsan eksik yaratılmıştır. Eksikliklerini gidermek ve kendisinin tamamlamak/kemale ermek için bu dünyaya gönderilmiştir. Toplum halinde yaşamasının bir nedeni de budur. İnsanoğlu kendisindeki eksiklikleri gidermek ve toplumsal yaşamını zenginleştirmek için tarih boyunca birbirinden farklı yöntemler geliştirmiş ve çeşitli vasıtalar (araçlar, teknikler vs.) üretmiştir. Ancak, insanoğlunun ürettiği vasıtaların çoğu insanın maddi yönüne hitap etmiş ve toplumun maddi zenginliğine katkıda bulunmuştur. İnsanın fıtri yapısı ve kişisel ve manevi yapısının gelişimi ise büyük ölçüde ihmal edilmiştir.

    Dinsel kaynaklı olan namaz ve zekât ise hem bireysel anlamda -namaz vasıtasıyla- insanın kişiliğine ve maddi ve manevi yapısına büyük önem vermiş, hem de toplumsal anlamda -zekât vasıtasıyla- toplumun sosyo- ekonomik açıdan kalkınmasına ve toplumsal tabakalar arasında uçurumların meydana gelmemesine azami ölçüde özen göstermiştir. Namaz ve zekâta sadece dinsel ibadetler gözüyle ve genellikle İslamî literatür içinde yer aldığı için, İslamî kavramlar olarak bakmamak gerekir. Aynı zamanda, herhangi bir ideolojik yaklaşım gözetilmeden, bu kavramların insana ve topluma olan katkılarını önemsemek ve insan ve toplum için olan önemini göz önünde bulundurmak da gerekmektedir.

    Bu yazıda, basitçe şu görüş savunulacak: Namaz genellikle bireysel bir ibadet olduğu halde, toplumsal yönü de oldukça önemli olan bir sosyal eylemdir. Zekât ise toplumsal bir ibadet olduğu halde, bireysel yönleri de bulunan bir davranıştır. Uhrevi tarafı bir yana namaz, insanın bu dünyaya ait işlerini de düzene sokar ve insana bir şahsiyet ve duruş kazandırır. Zekât ise, insanlardaki merhamet duygularını tatmin etmekten ziyade, toplumun sosyal ve ekonomik açılardan kalkınmasını sağlar ve toplumdaki tabakalar arasında, özellikle zenginlerle yoksullar arasında, güçlü bir iletişimin kurulmasını amaçlar. Bu sayede, hem insan onurunu zedeleyen bir yoksulluğun oluşmasını engeller, hem de muhtemel toplumsal çatışmaların önüne geçer. Bu açıdan bakıldığında, İslam’ın köprüsü olarak nitelendirilen zekâtın, gerçekten toplumdaki tabakalar arasında bir köprü vazifesi gördüğü ve toplumsal mesafeleri küçülttüğü görülür. Namaz ve zekâtın Kur’ân’da genellikle birlikte zikredilmesinin bir nedeni, bu ikisinin birlikte insana ve topluma yaptığı katkıdan dolayıdır. Ayrıca, bir arada zikredildikleri yerlerde namazın zekâttan önce anılmasının bir hikmeti ise, insana öncelik verilmesi gerektiğidir. Doğru insan ve düzgün toplumun oluşması için işe insandan başlamak gerekir. Namazla bir şahsiyet kazanan ve topluma yararlı bir kişi haline gelen insan, zekâtla da toplumsal ve ekonomik kalkınmaya hizmet eder.

    Yazıda önce namaz ve zekât tarihsel olarak ele alınacak, sonra da namaz ve zekâtın toplumsal yönleri ve insan ve toplum için taşıdığı önemlerine değinilecektir.

    Tarihsel Birer Olgu Olarak Namaz ve Zekât

    Namaz ve zekât sadece İslam dinine özgü ibadetler değildir. İslam öncesindeki tek tanrılı/ilahî dinlerde de bu ibadetler vardı. Ancak, mahiyetleri ve uygulanış biçimleri farklıydı. Örneğin, Musevilik’te namaz kılınırken rükû yapılıyordu, ama secde yapılmıyordu. Örneğin, İsrailoğulları’na hitaben Kur’ân’da1 şöyle bir ayet var: “Namazı hakkıyla edâ edin, zekâtı verin ve rüku edenlerle birlikte rüku edin!” (Bakara: 43). Benzeri durumlar zekât için de geçerlidir. Bu bir bakıma insanlığın gelişimiyle ilgili bir meseledir. Çünkü insanlıkta bir tekâmül süreci vardır. Bugün İslam dininde olgun halleriyle bulunan namaz ve zekât gibi ibadetlerin bu halleriyle eski çağlardaki dinlerde bulunmaları mümkün değildi. Zira insanın yapısı henüz buna müsait değildi. İmanî meselelerde bile durum böyleydi. Mesela, Musevilik’te ve Hıristiyanlık’ta iman noktasında genellikle Allah ve ahiret inancına vurgu yapılıyordu. İslam’da olduğu gibi imanın altı şartına uyma zorunluluğu yoktu. Meleklere ve kadere iman buna örnek gösterilebilir.

    Namaz ve zekâtın tarihselliği İslam’ın en önemli kaynağı olan Kur’ân-ı Kerim’de birkaç surede ele alınmıştır. Kur’ân peygamberlerden hareketle geçmiş toplumlardan özetle ve genellikle o toplumların en önemli özelliklerinden bahseder. Özellikle, Enbiya ve Meryem gibi surelerde birçok peygamberin hayatı ve peygamberlerin içinde bulundukları toplumların yapısı çok özlü bir şekilde anlatılmaktadır. Bunların içinde en çarpıcı olanı Meryem Suresi’nde Hz. İsa ile ilgili olarak geçen bahistir. Henüz kundaktaki bir bebekken Allah’ın bir mu’cizesi olarak Hz. İsa’nın (a.s.) ağzından çıkan ilk sözler şunlar olmuştur:

    “Şüphesiz ki ben, Allah’ın kuluyum; (O) bana Kitab’ı verdi ve beni peygamber yaptı! Hem nerede olsam beni mübârek kıldı; hayat sahibi olduğum müddetçe de bana namazı ve zekâtı emretti. Ve (beni) anneme iyilik eden bir kimse kıldı. Hem beni zorba ve âsî bir kimse yapmadı. Doğduğum gün, öleceğim gün ve hayat sahibi olarak (kabirden) kaldırılacağım gün (Allah’ın) selâm(ı) benim üzerimedir!” (Meryem: 30-33).

    Hz. İsa (a.s.) , kendisine ilahlık makamının verileceğini önceden hissetmiş gibi, daha doğar doğmaz “Şüphesiz ki ben, Allah’ın kuluyum” diyerek kendisinin ancak bir kul ve peygamber olduğunu kendi lisanıyla bütün insanlığa bildirmiştir. Aynı zamanda, namaz ve zekâtla emrolunduğunu belirterek de insanın ve toplumun en çok neye ihtiyacı olduğunu peygamberlik ferasetiyle önceden hissetmiş ki, henüz bebekken kendisine bu hakikatler söylettirilmiştir.

    Aslında, bugün İslam dini içinde yer alan bütün hakikatler geçmiş peygamberlerin şeriatları içinde de yer alıyordu. Mahiyetleri aynıydı; fakat uygulanış biçimleri farklıydı. Hz. Adem’den Hz. Nûh’a, Hz. Nûh’tan Hz. İbrahim’e, Hz. İbrahim’den Hz. Musa’ya, Hz. Musa’dan Hz. İsa’ya ve Hz. İsa’dan Hz. Muhammed’e kadar dinin aslı ve temel hakikatleri hep aynı kalmıştır. Bununla ilgili olarak Kur’ân’da birçok ayet vardır. Örneğin, bir ayette şöyle deniliyor:

    “(Ey Resûlüm!) Şüphe yok ki biz, Nûh’a ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik. İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya’kub’a, (onun) torunlarına, İsa’ya, Eyyüb’e, Yunus’a, Harun’a ve Süleyman’a da vahyettik. Davud’a ise Zebûr’u verdik” (Nisâ: 163).

    Kısacası, İslam dininin 5 şartı içinde yer alan namaz ve zekât -temelde bütün peygamberlere aynı şeyler vahyedildiği için- bütün peygamberlerin hayatında yer almıştır. Dolayısıyla, namaz ve zekâtın dinin değişmez en temel iki hakikati, belki de insanlığın muhtaç olduğu en önemli iki hakikat olduğunu söylemek mümkündür. Namaz ve zekâtın genellikle birlikte zikredilmesinin bir hikmeti de bu olsa gerektir. Öyle ki, Kur’ân’da bahsi en çok geçen peygamber ve kavim olan Hz. Musa ve İsrailoğulları ilgili ayetlerde de bu konu üzerinde sıkça durulmuştur. Hz. Musa’nın İsrailoğulları’na getirmiş olduğu meşhur on emir (evamir-i aşere) içinde de namaz ve zekât hakikatleri yer almıştır. İlgili emirlerin bir kısmı şunlardır:

    “Yine bir vakit İsrailoğullarından: ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyeceksiniz, ana-babaya, akrabaya, yetimlere ve yoksullara iyilik (edeceksiniz), insanlara da güzellikle söyleyin, namazı hakkıyla edâ edin ve zekâtı verin!’ diye sağlam söz almıştık. Sonra sizden pek azı müstesna, döndünüz, zaten siz yüz çevirici kimselersiniz” (Bakara: 83).

    Birer İbadet Olarak Namaz ve Zekât

    İslam’da şeriata uygun olduğu sürece ibadet hükmüne geçmeyen hemen hemen hiçbir davranış yok gibidir. Yeme-içme, uyuma ve konuşma gibi günlük basit hareketlere kadar bile durum böyledir. Namaz ve zekât ise zaten en büyük ibadetlerden sayılmıştır. İbadet, manâsı çok geniş olan bir kavramdır. Bediüzzaman’a göre, “Akaidî ve imanî hükümleri kavî (kuvvetli) ve sabit kılmakla meleke haline getiren ancak ibadettir. Evet, Allah’ın emirlerini yapmaktan ve nehiylerinden (yasaklarından) sakınmaktan ibaret olan ibadetle, vicdanî ve aklî olan imanî hükümler terbiye ve takviye edilmezse, eserleri ve tesirleri zayıf kalır. Bu hale, alem-i İslam’ın hal-i hazırdaki vaziyeti şahittir. Ve kezâ ibadet, dünya ve ahiret saadetlerine vesile olduğu gibi, maaş ve maade, yani dünya ve ahiret işlerini tanzime sebeptir ve şahsî ve nev’î kemâlata (ferdin ve insanlığın olgunlaşmasına) vasıtadır ve Halık ile abd (yaratıcı ile kul) arasında pek yüksek bir nispet ve şerefli bir rabıtadır (bağdır)” (İşârâtü’l-İcâz: 131).

    Bu alıntıda göze çarpan en önemli nokta belki de, ibadetin insan ve insan türünün kemâlatına sağladığı katkıdır. Bu tür ibadetlerin en başta gelenleri ise şüphesiz ki namaz ve zekâttır. İbadete konu olan namaz ve zekât, tefsir ve fıkıh kitaplarında detaylı olarak ele alınmıştır. Bu yüzden, burada namaz ve zekâtın bu yönü üzerinde fazlaca durulmayacaktır.

    Namaz ve Zekâtın Birlikteliği

    Namaz ve zekâtla ilgili olarak üzerinde durulması gereken en mühim husus, bu ikisinin niçin genellikle birlikte anıldığıdır. Kur’ân’da, birkaç yerde ayrı anılmalarına rağmen, 27 kez birlikte zikredilmişlerdir (Yılmaz, 2009: 76). Ancak, bu birliktelik sadece İslam dini için geçerli değildir. İlginç olanı, bu birlikteliğin bütün semavî dinlerde ve peygamberlerin hayatlarında görülmesidir.

    Kur’ân’da mü’minlerin sıfatlarından bahsedilirken en çok namaz ve zekât gibi sosyal içerikli ibadetler üzerinde durulmaktadır. Örneğin, Mü’minun ve Meâric surelerinde mü’minlerden söz edilirken en çok onların şu özelliklerine vurgu yapılmaktadır: O mü’minler namazlarında huşu içindedirler, namazlarını korurlar ve namazlarına devam ederler, zekâtı verirler yahut zekât vermek için çalışırlar, ırzlarını korurlar, boş şeylerden yüz çevirirler, emanetlerine ve sözlerine riayet ederler (Mü’minun: 1-11; Meâric: 22-35).

    Bediüzzaman ise bu birlikteliğin sırrını şu şekilde izah etmektedir:

    “Namaz… dinin direği ve kıvamı olduğu gibi, zekât da İslam’ın kantarası, yani köprüsüdür. Demek, birisi dini, diğeri asayişi muhafaza eden ilahî iki esastırlar. Bunun için birbiriyle bağlanmışlardır” (İşârâtü’l-İcâz: 39).

    Namazla zekâtın birlikteliği/ayrılmazlığı, insanın toplumla olan ilişkisinden ileri gelmektedir. İnsan için namazın önemi ne ise, toplum için de zekâtın önemi odur. İnsan toplumsal bir varlık olduğu için yaşamını sürdürebilecek huzurlu ve güvenli bir ortama (toplumsal çevreye) ihtiyaç duyar. Bunun için de, hem kendi bireysel gelişimi hem de içinde yaşadığı toplumsal çevrenin kalkınması için, her şeyden evvel bireysel ve toplumsal gelişme vasıtalarına ihtiyacı vardır. Bunlar öyle vasıtalar olmalı ki, ne insanı kendi kabuğuna çekerek toplum içinde yalnızlaştırıp topluma yabancılaştırsın, ne de toplumu insanın üzerine çıkarıp insanı topluma feda etsin. Yani, her meselede olduğu gibi, bu konuda da ne ifrata (aşırıya) gidilsin ne de tefritte (geride) kalınsın; İnsanın fıtrî yapısına en uygun olan orta yol tercih edilsin.

    İnsanlığın doğrusal bir gelişme çizgisi takip edememesinin ve maddi zenginlik açısından en yüksek doruğa ulaşmış birçok uygarlığın yok olmasının en önemli nedenlerinden birisi belki de, insanla toplum arasında bir dengenin kurulamamasıdır. Daha da önemlisi insanın toplum içindeki konumunun doğru teşhis edilememesidir. Geçmişi inkâr üzerine kurulan bugünkü Batı uygarlığı da aynı hatayı işlemiş, sunduğu bütün maddi zenginliğe rağmen, birey konumuna indirgediği ve bir yönüyle de tanrısallaştırdığı insana gerçek huzuru verememiş, insanı ruhsal hastalıklarıyla baş başa bırakmıştır. Daha da kötüsü ruhen ve manen hasta olan insana maddi ilaçlarla tedavi etme yolunu önermiş olmasıdır.

    Bu bağlamda geçmiş toplumlara ve uygarlıklara (özellikle Mısır uygarlığına) bakıldığında, karşımıza önemli veriler çıkmaktadır. Geçmiş toplumlar bugün içinde yaşadığımız toplumlar kadar karmaşık bir yapıya sahip olmasa da, tabakalı ya da sınıfsal bir yapıya sahiptiler. Her toplum birbirinden oldukça farklı olan insan gruplarını içerisinde barındırmaktadır. Özellikle zengin ve yoksul gruplar/tabakalar hemen hemen her toplumda var olmuştur. Her toplumda söz ve itibar sahibi olan zengin insanlar mutlaka vardır. Bunlar, genellikle o toplumun ileri gelenleri olarak görülür. Bu ileri gelenler, servetlerini korumak ve çıkarlarını garanti altına almak için güç elde etme ihtiyacını hissetmişlerdir. Bunun için ya mevcut yönetimlerle işbirliği içine girmişler ya da yönetimleri kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirmişler yahut da yönetimi tamamen ele geçirip mutlak güç ve iktidar sahibi olmuşlardır. Ancak, elde ettikleri bu gücü ve iktidarı hak ve adaleti hâkim kılmak için kullanmamışlar; tam tersine hak ve adaleti kendi çıkarlarına uyarlayıp menfaat elde etme yoluna gitmişlerdir. “Kuvvet haktadır” ilkesi yerine “Hak kuvvettedir” ilkesini benimseyip bir yaşam felsefesi haline getirmişlerdir. Bunun sonucunda, tarihte efendi-köle, ezen-ezilen, serf-senyör, yöneten-yönetilen vb. gibi zıt kutuplar ortaya çıkmıştır. Mesela, Firavunlar zamanındaki Mısır’da yönetim Firavunların elindeydi; bunların yardımcıları ve vezirler ise o toplumun ileri gelenleri olarak tabir edilen zengin kişilerden oluşuyordu. Sözgelimi, Karun böyle zengin birisiydi ve aynı zamanda da Firavun’un başdanışmanıydı. Karun o kadar zengindi ki, sadece hazinelerinin anahtarlarını taşımak bile bir topluluğa ağır gelmişti. Bununla beraber, aynı toplumda İsrailoğulları olarak bilinen Yahudi milleti ise köle olarak yaşıyordu. Bir tarafta aşırı zenginlik vardı, diğer tarafta ise açlık, sefalet ve zulüm hüküm sürüyordu. Bundan anlaşılıyor ki, o toplumdaki zenginlik toplumsal tabakalar arasında paylaşılmamış, tabakalar arasındaki dengeleri sağlayan zekât gibi sosyal ve iktisadî kurumlar vücuda getirilememiştir. Bu yüzden, o toplum farkında olmadan kendi sonunu da hazırlamış oluyordu. Bırakınız zenginliği paylaşmak, zenginliğin köleler ve ezilen sınıfların sırtları üzerinde kazanıldığını söylemek daha doğru olur. Çünkü Hz. Musa, kardeşi Harun ile birlikte Firavun ve ileri gelenlerine gidip, İsrailoğullarını bizimle beraber gönderin dediği zaman, onlar şu karşılığı vermişlerdi: “(Sen) bize, atalarımızı üzerinde bulduğumuz şeyden bizi döndüresin de yeryüzünde saltanat sadece ikinizin olsun diye mi geldin? Biz, ikinize de inanacak kimseler değiliz.” (Yunus: 78).

    İnsanla toplum ve maddeyle manâ arasında denge kurmak isteyen peygamberlerin mücadeleleri de iktidar sahipleri tarafından bir iktidar mücadelesi olarak görülmüştür. Zaten, Hz. Musa örneğinde görüldüğü gibi, iktidar ve servet sahibi kişiler genellikle hak ve adalet mücadelesi verenleri kendilerine rakip, iktidarlarına ve servetlerine ise düşman kabul etmişlerdir. İktidar ve servet sahiplerinin hakka karşı mücadelelerinin en önemli nedeni budur. İnsanlık tarihi bu yönüyle, bir bakıma bir iktidar mücadelesinden ibarettir.

    Namaz: Bireysel Olgunlaşmanın Vasıtası

    Namaz, bütün insanları değil, sadece iman edenleri ilgilendiren bir ibadettir. Günümüzde ise genellikle Müslümanlar tarafından belirli vakitlerde (günde 5 vakit farz namaz) ve günlerde (Cuma ve Bayram namazları) yerine getirilen sosyal içerikli bir ibadettir. Namaz; insanın günlük işlerini düzene koyduğu ve hayatı planlı ve programlı yaşamayı öğrettiği gibi, insanı kötülüklerden ve çirkin işler yapmaktan da korur. Ancak, burada bahis konusu olan ideal namazdır. Bugün çoğu Müslüman’ın kıldığı reel namaz ile ideal namaz arasında çok fark vardır. Her şeyde bir yozlaşma ve anlam kaybı olduğu gibi, maalesef dinî ibadetler de giderek gerçek mahiyetlerinden uzak bir hal almışlardır. İbadetlerin insana huzur vermemesinin bir nedeni de belki budur. Teknik ve bilimsel ilerlemeler sayesinde, ibadetlerin hikmetleri ve faydaları ortaya çıktıkça, asıl gayeleri arka planda kalmaktadır. İbadetler hikmetleri ve faydaları için edâ edilir olmuştur.

    Örneğin, namazla ilgili söylenecek olursa, görüldüğü kadarıyla namaz bir vicdan rahatlatma aracına, aradan çıkarılan günlük bir olaya, bedeni dinçleştiren bir spor hareketine vb. indirgenmiş durumda. Yazının başında namazın insana bir şahsiyet ve duruş kazandıran özelliğinden bahsedilmişti. Bunun da ötesinde namaz, insanı doğru ve güvenilir bir kişi yapar. Ne var ki, namazla namaz kılan kişinin kişiliği arasında doğrusal bir ilişki bulunması gerekirken, gerçek hayatta bunun aksi durumlarla karşılaşıyoruz. Dolayısıyla, namazdan bahsederken bazı eleştirilere de değinmek gerekiyor. Bu da bizi başka taraflara çekmeye zorlayacak. Bu yüzden, burada namazın insan kişiliğine olan katkıları üzerinde durulmayacaktır. Şimdi toplum için oldukça önemli olan ve neredeyse herkesi doğrudan veya dolaylı olarak ilgilendiren zekât meselesi ele alınacak.

    Zekât: Toplumsal Kalkınmanın Vasıtası

    Zekât genellikle mal ve servetle ilgili olduğu için çoğu zaman ekonomik meselelerle birlikte gündeme gelmektedir. Bu yüzden zekâta genellikle iktisadî bir kavram gözüyle bakılmaktadır. İslâmî literatürde de durum böyledir. Oysa, zekât iktisadî bir kavram olduğu kadar toplumsal bir kavramdır da. Ayrıca, zekât sadece toplumun bir kurumu olan ekonomi ile değil, toplumun bütünüyle alakalı olan bir kavramdır.

    Burada bir hususa açıklık getirmek gerekiyor. Ekonominin ve ekonomik insanın dünyaya hakimiyeti yeni dönemlere ait bir olgudur. Ekonomi toplumun bir kurumuyken, Sanayi Devrimi’nin etkisiyle Batı’da hızla gelişen kapitalizmin bir sonucu olarak topluma egemen olmaya başladı. Kendi kendine (görünmez el tarafından) işlediği iddia edilen ve serbest piyasaya dayalı olan kapitalist ekonomi toplumun yerini aldı. Her şey ekonomik ilişkilere göre düzenlenmeye başladı. K. Polanyi (2000), bu yeni ekonomik düzenin 19. yüzyılda nasıl bir uygarlık meydana getirdiğini ve bu uygarlığın 20. yüzyılın ilk yarısında büyük savaşlarla nasıl büyük bir felakete yol açtığını detaylı bir şekilde anlatmaktadır. Bu durum, bilimsel literatürdeki kavramları da etkiledi ve ekonomi bilimine ait kavramlar daha çok telaffuz edilmeye başlandı. Birkaç yüzyıldır hep aynı kavramları işitiyoruz: Sanayileşme, gelişme, kalkınma, azgelişmişlik, geri kalmışlık, kentleşme, kapitalizm, sosyalizm, devletçilik, piyasa, liberalizm, burjuvazi…

    İslâmiyet hayatın her yönüyle alakalı ve dolayısıyla toplumsal bir din olduğu için temelde insanın bu dünyadaki ferdî ve toplumsal hayatı ile ahiret hayatının mutluluğunu esas alır. Bunun için ortaya koyduğu ve insanlığa sunduğu bütün ilkeleri bu amaç doğrultusunda olmuştur. İslâmiyet’e ait hiçbir kurum ya da kavram toplumun üstünde yer almamıştır ve hiçbirinin insanı tahakküm altına alınmasına izin verilmemiştir. Dolayısıyla, zekât gibi toplumsal hayatı düzenlemeye yönelik kurumlara bu gözle bakmak gerekir. Aşağıda bununla ilgili bir örnek verilecek.

    İslâmiyet’in doğasından kaynaklansa gerek, zekât aynı zamanda ahlâkî bir yapıya da sahiptir; bundan dolayı da doğrudan insanla ilgilidir ve insanın kişiliği üzerinde etkilidir. Kısacası, zekâtın toplumsal, iktisadî ve ahlâkî bir kurum olduğunu söylemek mümkündür.

    Kelime olarak bereket, artış, temizlik, saflık ve duruluk anlamlarına gelen zekât (Rahman, 1996, Cilt II: 376), hem toplumdaki diğer kurumlarla ilişkilidir hem de toplumsal kalkınmayı sağlayan en önemli vasıtalardan biridir. Bunu delillendirmek için her şeyden toplumsal kalkınmanın ne olduğuna bakmak gerekir. Gerçekte, toplumsal kalkınma nedir ve nasıl sağlanır?

    Fazla detaya girmeden kısaca şöyle söylenebilir: Toplumsal kalkınma toplumun bir bütün olarak gelişmesini ve ilerlemesini ifade eder. Bu gelişmeye toplumun bütün kurumları katılır. Bir kurumda bir gelişme görülse, buna karşın bir başka kurumda benzeri bir gelişme meydana gelmezse, o zaman toplumsal kalkınmadan söz edilemez. Örneğin, bir ülke ekonomik açıdan gelişmiş olabilir, ama aynı gelişme diyelim ki eğitim ve hukuk gibi kurumlarda da gözlenmemişse, o ülke için bir toplumsal kalkınmadan söz etmek zordur. Tabi, her kurumun değişme ve gelişme hızı aynı değildir. Bir kurum çok hızlı gelişirken, bir başkası çok daha yavaş gelişebilir. Önemli olan kurumlararasında bir çatışmanın olmaması ve her bir kurumun kendi alanında yeterli olması ve çağın ihtiyaçlarına cevap verebilmesidir. Türkiye gibi toplumlarda bütüncül bir toplumsal kalkınmanın meydana gelmemesinin en önemli nedeni, bu alanda görülen eksiklikler ve yanlış düzenlemelerdir.

    Her bir kurumu ayakta tutan insandır. Bütün hukukî düzenlemeler insan eseri olduğu gibi, kurumlarda değişik pozisyonlarda çalışan ve iş görenler de yine insandır. Bundan anlaşılıyor ki, toplumsal kalkınma içinde yer alan her bir kurum ve o kurumun gelişimi insan faktörüyle doğrudan alakalıdır. Dolayısıyla, toplumsal kalkınma için öyle bir vasıtaya ihtiyaç var ki, hem insanın çalıştığı kurum veya iş gördüğü alanla ilgili olsun, hem de insanı etkileyen ve insana bir sorumluluk bilinci yükleyen bir özelliğe sahip olsun. İşte, zekâtın ayırt edici özelliği burada ortaya çıkmaktadır. Denilmiştir ki, her şeyin zekâtı vardır. Örneğin, malın zekâtı olduğu gibi, ilmin, vücudun, güzelliğin vb. şeylerin de zekâtı vardır. Bediüzzaman da (Zülfikâr: 7; İşârâtü’l-İcâz: 41) zekâtın sadece mal ve parayla sınırlı olmadığını, aynı zamanda ilim, fikir, kuvvet, amel ve nasihat gibi şeyleri de içerdiğini belirtmektedir. Bu açıdan bakıldığında, aslında toplumda zekâtla mükellef olmayan hiç kimsenin bulunmadığı açığa çıkmaktadır. Zekât doğrudan vermekle alakalı olduğu için her insanın bir başkasına vereceği mutlaka bir şey vardır. Belki her bir insan, toplumsal bir varlık olmasının icabı olarak, bir başkasına bir şeyler vermekle yükümlüdür. Bunu daha iyi anlamak için yukarıda vaat edilen örneği vermek gerekir.

    Hz. Muhammed (asm) ve İslamiyet ile ilgili çok kapsamlı ve doğru bilgiler içeren 6 ciltlik Sîret Ansiklopedisi’nde şöyle bir olay anlatılır: Bir defasında Medine’de kıtlık vardı. Abbad b. Şurahbil adlı aç bir adam bir bahçeye girip birkaç hurma yedi ve bir miktar da hırkasına koydu. Bahçenin sahibi onu yakalayıp dövdü ve elbiselerini soydu. Fakir adam bahçe sahibiyle birlikte Hz. Muhammed’in (asm) yanına gelerek bahçe sahibini şikayet etti. Hz. Muhammed (asm) bahçe sahibine dönerek, “O cahildi, sen ona öğretmeliydin; o açtı, sen onu doyurmalıydın” dedi (Rahman, 1996, Cilt I: 44).

    Bu olaydan birkaç sonuç çıkarılabilir.

    Birincisi, kıtlıktan ve açlık gibi temel bir ihtiyacı karşılamaktan olsa gerek, Hz. Muhammed (asm) doğrudan hırsızlık yapanı suçlama yoluna gitmemiştir. Hırsızlık cezaî işlem gerektiren bir eylem olmasına rağmen, bazı durumlarda cezaî müeyyide uygulanmayabilir. Nitekim, Hz. Ömer’in (r.a.), kıtlık zamanlarında ekmek gibi temel ihtiyaç maddeleri çalanları cezalandırmadığı bildirilmektedir.

    İkincisi, Hz. Muhammed (asm) açlığını gidermek için hurma çalan adamın hırsızlığından çalan adamı değil, bahçe sahibinden hareketle bütün toplumu sorumlu tutmuştur. Buradan hareketle Hz. Muhammed (asm), toplumsal grupların birbirlerinden soyutlanacak derecede uzaklaşmamaları ve birbirlerinin durumundan haberdar olmaları gerektiğini ifade etmiş olabilir. “Komşusu açken tok yatan bizden değildir.” hadisi bunu teyit etmektedir.

    Üçüncüsü, mesele doğrudan açlıkla, dolayısıyla ekonomiyle ilgili olduğu halde, Hz. Muhammed (asm) önce başka bir konuya dikkat çekmiş, sonra asıl meseleyi dile getirmiştir. “O cahildi, sen ona öğretmeliydin” diyerek önce meselenin ahlâkî ve eğitim yönünü nazara vermiştir. Hurma çalan adam yeterli bir ahlâkî olgunluğa sahip olmuş olsaydı, belki de çalmayacaktı, açlığı çalmaya tercih edecekti veyahut başka meşru bir yola başvuracaktı. Dolayısıyla, kişinin ahlâkî uygunluğu her şeyden daha önemlidir. Ahlâken en doruk noktada olan Hz. Muhammed’in (asm) de her şeyden önce bu noktaya dikkat çekmesi oldukça anlamlıdır. Bir hadisinde “Ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim.”2 diyen Hz. Muhammed’i (asm) Kur’ân da doğrulamaktadır: “Ve muhakkak ki sen, gerçekten yüce bir ahlâk üzerindesin!” (Kalem: 4).

    İslâmiyet’te kişinin ahlâkî olgunluğu esas olduğu için İslâmiyet’e ait her bir kurumun da ahlâkî özelliği vardır. Toplumda bir yönüyle bir sosyal güvenlik mekanizması olarak işlev gören zekât da, esasında toplum içindeki konumu ve statüsü ne olursa olsun (zengin-yoksul, kadın-erkek, bilgili-cahil, avam-havas vb.), insanın ahlâklı bir kişi olmasını amaç edinir. Örneğin, zengin bir kişiyi malından infak etmeye çağırarak, onu hırstan, açgözlülükten ve aşırı isteklerden kurtarmaya çalışır. Kezâ, yoksul bir kişiyi çalışmaya ve kanaatli davranmaya davet ederek, onu tembellikten ve zillet içinde yaşamaktan kurtarır. Kezâ, bilgili birisini bildiğiyle amel etmeye ve bilgisini başkalarıyla paylaşmaya teşvik ederek, onu bencillik ve gurur gibi kötü hasletlerden arındırmak ister. Ve hakezâ…

    Ahlâkî açıdan meseleye yaklaşan Bediüzzaman da (Zülfikâr: 7-9; İşârâtü’l-İcâz: 39-41; Mektûbat: 101), benzer cümlelerle hep aynı hakikati dile getirmiştir. Ona göre, yeryüzünde görülen bütün ahlâksızlıkların kaynağı insanların birbirlerine olan duyarsızlığıdır: “Ben tok olduktan sonra başkası açlıktan ölürse ölsün, bana ne!” Yine ona göre yeryüzündeki bütün karışıklıkların ve ihtilallerin kaynağı da kolay yoldan veya çalışmadan kazanç elde etme isteğidir: “Sen çalış, ben yiyeyim.” Ya da “Sen zahmetle içinde yorul ki, ben rahat edeyim.” Bediüzzaman’a göre, bu iki anlayışı devam ettiren de zekâtın toplumda genel bir kanun hükmünde işlememesi ve faizin serbest olmasıdır. Çözümü zekâtın farz kılınmasında ve faizin yasaklanmasında bulan Bediüzzaman, insanlığın bu dünyadaki mutluluğunu ve bekâsını da zekâta bağlamaktadır. İlgili cümle şudur: “Hem değil yalnız eşhasta (şahıslarda) ve hususî cemaatlerde, belki umum nev-i beşerin saadet-i hayatı (insanlığın mutluluğu) için en mühim bir rükün, belki devam-ı hayat-ı insaniye (insanlığın bekâsı) için en mühim bir direk zekâttır” (Mektûbat: 101).

    Birkaç yüzyıldır dünyaya hakim olan kapitalist ekonominin en kötü tarafı, ahlâkî ilkelerden yoksun olmasıdır. İnsanlığa mutluluk ve insana huzur getiremeyişinin en önemli nedeni budur. Kapitalist ekonomi bir üretim ekonomisi olduğu kadar, bir tüketim ve israf ekonomisidir de. Üreten kesimi hırs ve açgözlülükle doymaz bir hayvan derecesine indirgemiş, tüketen kesimi de israfa ve savurganlığa teşvik ederek maneviyattan yoksun tek boyutlu bir insana dönüştürmüştür. Bu durum, hem kapitalist ekonomiyi periyodik krizlerle karşı karşıya getirmiştir, hem de ekonominin iki tarafında yer alan üreten ve tüketen kesimleri mutsuz bir hayatı yaşamak zorunda bırakmıştır.

    Oysa, insanlığın en çok muhtaç olduğu şey, toplumdaki toplumsal ve iktisadî ilişkileri insanın fıtrî yapısına göre düzenleyen ve ahlâkî ilkeleri içerisinde barındıran zekât gibi kurumların varlığıdır. Böyle bir kurumun işlemesi için toplumun ille de dinî kurallarla yönetilmesi gerekmiyor. İnsanoğlu, en azından bu dünyadaki mutluluğu için bile olsa, İslâmiyet’in zekât gibi kurumlarını tekrar gözden geçirmelidir.

    Sonuç

    Meseleyi bütün yönleriyle detaylı olarak ele almak, konu ile ilgili daha detaylı araştırmalar yapmak mümkündür; ancak ilk okuduğumda beni çok etkileyen Ahmet Rufaî Hazretleri’nin şu hikmet dolu sözlerini konuyu özetleyecek niteliktedir. Bir hakikat ancak bu kadar özlü bir şekilde dile getirilebilir: “Kul kanaat sahibi olduğunda hürdür. Hırsa kapıldığında köle olur. Kalbinden tamahı (açgözlülüğü) çıkar ki, ayaklarındaki zincir çözülsün.”

    Kaynaklar:

    BEDÎÜZZAMAN, S. Nursî, İşârâtü’l-İcâz, (Künyesiz Osmanlıca Baskı).

    BEDÎÜZZAMAN, S. Nursî, Mektûbat, (Künyesiz Osmanlıca Baskı).

    BEDÎÜZZAMAN, S. Nursî, Zülfikâr, (Künyesiz Osmanlıca Baskı).

    Kur’ân-ı Kerim ve Muhtasar Meâli. (2006), İstanbul: Hayrat Neşriyat

    POLANYİ, Karl. (2000), Büyük Dönüşüm, (Çev. Ayşe Buğra), İstanbul: İletişim Yayınları.

    RAHMAN, Afzalur. (1996), Hz. Muhammed- Siret Ansiklopedisi, Gen. Yay. Yön. H. Güneş, (Ter. Kur. Y. Balcı, H. Bayrak, B. Biberci, K. Dönmez, T. Özkök, S. Şener, S. Top), İstanbul: İnkılâb Basım Yayım (Yeni Şafak).

    YILMAZ, Musa K. (2009), “Din ve İktisat”, İç. Köprü Dergisi, Sayı: 109 (Bahar) s. 71-83.

    Öz

    Namaz ve zekât; birer ibadet olmalarının yanı sıra, insan ve toplum için büyük faydaları olan ilahî iki esastır da. Namaz hem insanın bir kişi olarak olgunlaşmasına yardım eder, hem de insana bir şahsiyet kazandırır ve insanı kötü işler yapmaktan alıkoyan bir kalkan görevi görür. Ahlâkî ilkeleri içerisinde barındıran zekât ise, hem bir bütün olarak toplumsal kalkınmaya hizmet eder, hem de ekonomik ilişkiler içinde olan kesimleri ahlâken olgunlaştırır. Toplum insanlardan oluştuğu için toplumun hem bireysel gelişme hem de toplumsal kalkınma vasıtalarına ihtiyacı vardır. İşte namaz ve zekât bu ihtiyacı karşılayan iki hakikat olarak İslâmiyet’te yer almıştır. Genellikle birlikte anılmalarının nedeni de budur. Bu yazıda önce namaz ve zekât tarihsel olarak ele alınacak, sonra da namaz ve zekâtın toplumsal yönleri ve insan ve toplum için taşıdığı önemlerine değinilecektir

    Anahtar Kelimeler: İnsan, toplum, namaz, zekât, toplumsal kalkınma, ahlâk

    Abstract

    The prescribed prayers and zakat are not only forms of worship, but also are two divine terms with great uses for the human and society. The prescribed prayers both helps the person to get mature and make him/her gain a personality and functions as a shield to prevent him/her from doing bad things. And zakat constituting ethical principles therein both serves to social growth as a whole and brings those who are involved in economic affairs to an ethical maturity. Since the society is formed by persons, it needs tools for both personal development and social growth. The prescribed prayers and zakat were included in the Islam as two facts to meet that very need. This is why they generally mentioned together. In this text, firstly the prescribed prayers and zakat will be considered historically, and then social aspects thereof and their importance for the person and the society will be mentioned.

    Keywords: Person, society, the prescribed prayers, zakat, social growth, ethics

    Dipnotlar

    1. Kur’ân-ı Kerim’deki bilgiler vahiy kaynaklı olduğu için bazı kesimler ve kişilerce bilimsel olarak kabul edilmeyebilir. Ancak, asıl ihtiyacımız olan her türlü bilgi değil, doğru bilgi olduğu için doğru bilgi elde ettiğimiz müddetçe her türlü kaynaktan yararlanabiliriz.

    2. Burada zikredilen hadisler hemen hemen bütün metinlerde yer aldığı için kaynak gösterilmemiştir.