Köprü Anasayfa

Eğitim

"Güz 99" 68. Sayı

  • Risale-i Nur’un Taksonomik Yapısı Üzerine Bir İnceleme ve Müfredat Çalışması

    Bestami Sait Çiftçi

    Giriş

    Risale-i Nur Külliyatı —bir tefsir olarak— genelde iman hakikatlerinin yorumunu esas alan risaleciklerden oluşmaktadır. Temelde iman merkezli yoruma dayanmakta; sosyal, içtimai ve siyasi yaklaşımlarda da aynı merkezin ölçütleri hakim kılınmaktadır. Risale-i Nur, tevhid (Allah’ın varlığı ve birliği), nübüvvet (Peygamberlik müessesesi), haşir (İkinci diriltiliş, ahiret alemi), adalet ve hukuk olmak üzere dört ana tema üzerinde yoğunlaşmışsa da, risalelerde birbiriyle ilişkili veya bağımsız yüzlerce konu yer almaktadır. Yer alan konuların bir kitapçık veya büyük bir kitap hacmi içinde, kendine has bir sistematiği vardır. Bu sistematik, bizzat müellifin kendisi tarafından düzenlenmiştir. Konuların-bağımlı veya bağımsız-birbirini takip etmesi amaçlıdır. Ancak bizim burada üzerinde durmak istediğimiz problem bu değildir. Problem, Risale-i Nur’da yer alan konuların taksonomik olarak yapılanmasının imkanı ve bir "müfredat" kapsamı içinde ele alınıp alınamayacağı problemidir.

    Risale-i Nur’daki konuların taksonomik yapısının çıkarılmasına iki şekilde ihtiyaç vardır. Birincisi: Risale-i Nur’u öğreten veya öğrenen insanların en kısa zamanda, en fazla bilgiye; bilginin zihinsel düzeyde tüm aşamalarına ulaşmalarını hızlandıracaktır. Bu amaç doğrultusunda, öğrenim ve öğretim süreci "amaçlı ve planlı" olacaktır. İkincisi ise: Risale-i Nur’ların ihtiva ettiği konuları okullarda ya doğrudan veya ilgili bir dersin üniteleri içinde vermeye niyetli olanlar için fevkalade gerekli bir çalışma olacaktır. O halde her iki durumda da Risale-i Nur’un taksonomik yapısı üzerinde yoğunlaşılmalı ve "müfredat" çalışmasına başlanılmalıdır. Ayrıca böyle bir çalışma, Risale-i Nur’la ilgili zihinsel becerilerin ölçülmesini de kolaylaştıracaktır. Buradaki gayretimiz, bu konularda aynı düşünceleri taşıyan okurlarımıza doneler vermek ve uygun platformlarda bilgilerimizi paylaşmayı amaç edinmektir.

    O halde, eğitimci münevverlerimize düşen önemli görevlerden biri de Risale-i Nur üzerinde bir müfredat çalışması yapmaktır. Bu makale, aynı niyeti taşıyanlara bir davetiyeden ibarettir.

    Ayrıca makalenin son kısmında "Tabiat Risalesi"nin bir müfredat kapsamı yer almakta ve beceri düzeylerine göre aynı risalenin taksonomik yapısı ortaya konmaktadır.

    Bir Müfredat Hazırlığı

    Risale-i Nur, kişi tarafından tek başına okunabileceği gibi, birden fazla kişinin bir araya gelerek okuması ile de faydalanılacak bir eserdir. Ancak, grup mütalaaları ile elde edilen bilginin daha düzeyli olması olasıdır. Ayrıca elde edilecek düzeyli bilgilerin, kişilerin karşılıklı etkileşimleriyle bir aksiyon halini alması da beklenen bir davranış olmasına imkan vermesidir. Bunun için, bir dershane (medrese-i nuriye) gerekmektedir.

    Dershane*, Risale-i Nur’larla kazandırılması hedeflenen bilginin ve eğitim hedef-lerinin bir öğretim süreci sonunda davranışa dönüştürüldüğü mekanlardır. Zihinsel (cognitive domain) ve duyuşsal (affective domain) davranışların belirli hedefler doğrultusunda ve belirlenmiş süreler içerisinde öğrencilere** kazandırıldığı okullardır. Talebelerden, kendilerine öğretilmeye çalışılan yeni davranışları öğrenerek, duruma göre bu davranışların tezahürlerini göstermeleri beklenir.

    Risale-i Nur, davranış amaçlı fikirler ihtiva etmektedir. Zihinsel beceri düzeylerinde sunulan fikirlerin, duyuşsal beceri düzeylerine geçirilmesi beklenir. Soyut fikrin, fiile dönüşmesi, yeni bir davranış kazandırılması hedefleri arasındadır. O halde, böylesine bir akışa sahip risalelerin bir müfredat kapsamında sunulması mümkündür.

    Risale-i Nur’un müfredatı üzerinde çalışma yapmak için, kısaca müfredat kavramı üzerinde durmak yerinde olacaktır: Müfredat (curriculum) bir öğretim seti olarak, beklenen öğretim çıktıları ile eğitimin hedeflerine ve amaçlanan eğitimin felsefesine uygun olarak hazırlanan öğretim planlarının bütününe bir-den verilen bir isimdir (Posner, 1995, p. 5, 42)

    Bir müfredat hazırlanması ve düzenlenmesinde göz önüne alınması gereken hususlar şunlardır:

    1- Hedeflerin belirlenmesi: Öğrencilere kazandırılması gereken davranış, beceri ve bilgiler nelerdir?

    2- Müfredata temel olacak felsefe: Öğrenciler bunu neden öğrenmeliler? Bunun öğretilme değeri nedir?

    3- Muhteva: Konular, kavramlar, beceriler vb. neleri kapsamalı?

    4- Hedef kitlenin birikimi: İlgiler, yetenekler, birikimler ve bilgi bakımından, bu konular kimin için?

    5- Aktiviteler: Öğrenciler neler yapmalılar?

    6- Materyaller: Öğrencilerin hangi materyallere ihtiyaçları olacak?

    7- Yapılması gereken prensipler: Bu ne için yapılmalı?

    8- Planlama: Her bir bölüm ne kadar uzunlukta olacak?

    9- Öğreticinin eğitimi ve davranışlar: Öğreticilerin neleri bilmeye ihtiyaçları var, neleri bilebilirler ve neleri yüklenebilirler?

    10- Değerlendirme: Başarı nasıl belirlenecek? Başarı ölçüsü ne olacak?

    11- Yönetim yapısı, faaliyetler ve mali zorluklar: Bu müfredat nasıl uygulanacak?

    12- Müfredatın diğer unsurları: Diğer alanlarla nasıl ilişkilendirilecek?

    Bu aşamalar doğrultusunda, konu uzmanlarından oluşacak bir komisyon kurulmalıdır. Program geliştirme uzmanı, ölçme ve değerlendirme uzmanı, eğitim psikologu ve sos-yologu uzmanları ile risaleleri iyi bilen üyelerden müteşekkil bir heyet teşekkül ettirilmelidir.

    Risale-i Nur’un Taksonomik Yapısı
    (Risale-i Nur konu kapsamlarının eğitim hedefleri açısından sınıflandırılması)

    Sınıflandırma (The Taxonomy) doğrudan eğitim hedefleri ile ilgili bir kavramdır. Eğitim hedeflerinin değişik seviyeleri vardır. Sosyal amaçlar, yönetim amaçları, genel yakın ve uzak amaçlar, öğrenme hedefleri bunlardan bazılarıdır. (Johnson 1967, p. 127) Bu amaçların sınıflandırılması gerektiği yolundaki müzakereler, ilk kez 1956 yılında psikolog-eğitimci Benjamin S. Bloom tarafından yönetilen bir ekibin çalışmasıyla şekillendi. Taxonomy of Educational Objectives (Eğitim Hedeflerinin Sınıflandırılması) ilk sayı olarak yayınlandı. Sınıflandırmanın yapısında üç beceri esas alınmıştır: Zihinsel beceriler (Cognitive Domain), Duyuşsal beceriler (Affective Domain) ve Devinsel beceriler (Psychomotor Domain)…(Bloom, 1956, p. 7)

    Zihinsel beceriler, daha çok akıl ve akla bağlı akademik bilgilerle ilgilidir. Bilginin öğrenilmesi, hatırlanılması ve akademik becerilerin zihinsel yapı içinde geliştirilmesinden ibarettir. Zihinsel beceriler, tamamen akılla ilgili aşamaları kapsar. Altı kategori şu şe-kilde ifade edilmiştir:

    1.00 Bilgi: Olayların, materyallerin veya fikirlerin bilinmesi ve hatırlanmasıdır.

    2.00 Kavrama: İfade edilen bir fikrin anlaşılması ve kavranması becerisidir.

    3.00 Uygulama: Bir veriden hareket ederek, yeni bir durum veya problem çözümünde o fikri "nasıl" ve "ne zaman" kullanacağını bilme becerisidir.

    4.00 Analiz: Bilgiyi veya veriyi parçalayarak, parçalar arasındaki ilişkileri kurmak ve organize etmek becerisidir.

    5.00 Sentez: Bilginin veya verinin parçalarından hareket ederek bütünü oluşturma becerisidir.

    6.00 Değerlendirme: Fikir, çalışma, metod, çözüm ve materyallerin belirlenmiş amaçları doğrultusunda bir değer yargısında bulunma becerisidir.

    Sınıflandırmayı özetlersek;

    ÖĞRENME HEDEFLERİ:
    Olaylar ve gerçekler
    Kavramlar
    Fonksiyonel ilişkiler
    Problem Çözme

    BECERİ SEVİYESİ:
    Hatırlama
    Hatırlama, Kavrama
    Hatırlama, Kavrama, Uygulama
    Analiz, Sentez, Değerlendirme

    Duyuşsal beceriler (Affective Domain), zihinsel becerilerin aksine, duyuları, özellikle kalbî yönelişleri ilgilendiren becerilerdir. Zihinsel becerilerin devamı olarak da nitelendirilebilir. Daha çok, ilgi, davranış, değerler, takdir ve tenkir gibi duyuşsal becerilerdir. Fikir, fikre tepki verme, fikri bir değer olarak nitelendirme, fikri yükleme, fikri bir değerler sistemi olarak geliştirme ve geliştirilen değer ya da değerlerin bir karakteri olmak. Bloom ve arkadaşları, duyuşsal becerileri beş kategoride ele almışlardır.

    Bunlar:

    1.00 Takip Etme ve Alma: Bu aşama, öğrencinin dikkatini çekme ve ilgisini toplamayla başlamaktadır. Bu, bilgi değil, bilginin en alt seviyesidir ve tamamen duyularla ilgilidir. Bu aşamada, almaya isteklilik, merak, kontrol edilmiş ve seçilmiş bir dikkat söz konusudur.

    2.00 Cevaplama: Yüklenmenin en alt basamağı olan cevaplama, benimseme ve ve-rilen cevaptan hoşnut olup, tatmin edilme sürecini kapsar. Bu aşamada yaparak öğrenme vardır ve artık küçük ölçülerle yüklenmeye adım atar.

    3.00 Değerleme: Eşya, olay veya davranışın bir değeri olup olmadığı konusunda bir yargıya sahip olmaktır. Davranış boyutunda "değer" çok önem taşır. Yüklenmenin de esasını teşkil eden bir aşamadır. Bu aşamada; bir değeri kabul etme, bir çok değer içinden birini tercih etme ve yüklenme vardır. Artık inanç basamağı yüklenmeyle yerli yerine oturur. Şüphelerin gölgesi olmaz. Şüpheler, kesinliğe dönüşür.

    4.00 Organizasyon: Değerlerin bir siste-matiğe dönüştürülmesidir. Sistem içindeki kavramların ilişkilerini belirlemek ve belirleyici kıstasları oluşturmaktır.

    5.00 Bir değer veya değerler sisteminin karakterize edilmesi: Kişi düzeyinde davranışların ve eğilimlerin kontrol altına alınması; ve bu inançların, fikirlerin ve davranışların bir felsefe bütünlüğü içinde veya dünya görüşü olarak sunulması.

    Duyuşsal becerilerin zihinsel beceriler kadar önemli olduğu konusunda görüş birliği vardır. Çünkü, eğitim, bilgiyi düşünme (thin-king), hissetme (feeling) ve davranışa dönüştürme (acting) sürecidir. Bu üç aşamayı birbirinden bağımsız düşünmek imkansızdır. O halde, zihinsel ve duyuşsal (akli ve kalbi) becerileri birbirinden ayırmak da imkansızdır.

    Risale-i Nur Külliyatı’nda ele alınan mevzuların, zihinsel ve duyuşsal beceriler düzeyinde iç içe geçmiş, adeta birbirinden ayrılması mümkün olmayacak şekilde örülmüş olduğu görülür. Eserlerin muhtelif yerlerinde Risalelerin akli yönden (zihinsel beceriler) "Avrupa feylesoflarını" da ilzam ettiği; kalbi yönden de (duyuşsal beceriler) "eski tasavvuf divanları"nın üstünde yer aldığı ifade edilmektedir. Bu husus, şüphesiz, iki beceri düzeyinin birden kavranmasının bir sonucudur. Bediüzzaman’a göre, "ilimde iz’an-ı kalp olmazsa, cehildir".(Mektubat, s. 443) Risale-i Nur, yine onun deyimiyle "akıl ve kalp ittifakıyla gittiği" (Mesnevi-i Nuriye, s. 10) için bir "hikmet"ten (Sözler, s. 120) ibarettir. Hatta, bir çok imani konuya sadece "iman edilir" diyerek akli boyutunda aczini itiraf eden İbn-i Sina gibi dahilere bedel, Risale-i Nur-haşir konusunda olduğu gibi-avama hatta çocuklara da-aynı konuları-zihinsel boyutta, basit akli misallerle bildirmektedir. (Mektubat, s. 347)

    Risale-i Nur’un ihtiva ettiği çok çeşitli konuları belirli ders alanlarında ünite veya başlı başına birer müfredat kapsamı olarak hazırlamak mezkur iki beceriye göre düzenlenmesi mümkündür. Risalelerde zihinsel becerileri daha önce ifade edilen altı düzeyde tasnif etmek zor olmayacaktır. Tasnif edilmiş konuların hedeflerini belirledikten sonra, bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme basamaklarına göre sınıflandırmak mümkündür. Esas problem, risalelerdeki konuların duyuşsal beceriler düzeyinde tasnifinin yapılmasıdır.

    Tabiat Risalesinin Müfredat Kapsamı Üzerinde Bir İnceleme

    1- DERS: Allah’a İman

    2- ÜNİTE: Tabiat

    3- SEVİYE: 1

    4- SÜRE: Dört ders saati.

    5- Bu ünite Tevhid ünitesi ile ilişkilidir. Allah’ın varlığı ve birliği ispat edilmektedir.

    6- Ünitenin Hedefleri:

    Bu ünite sonunda öğrenciler aşağıdaki hedeflere ulaşmalıdırlar.

    1. Tabiat Risalesinin yazılma nedenini bilme.

    2. Sebeplerin yaratıcı olamayacağını kavrama.

    3. Varlıkların kendiliğinden olamayacaklarını kavrama.

    4. Tabiatın yaratıcı olamayacağını kavrama.

    5. Allah’ın birliğini anlayabilme.

    6. İntisap sırrını kavrayabilme.

    7. Tabiatın, tesadüf ve sebeplerin yaratıcı olamayacağına örnekler verebilme.

    8. İnsanın ibadete ihtiyacının olduğunu kavrama.

    9. Yaratılış konusunda Allah’ın birliğinin, birden fazla yaratıcı olmasından daha kolay olduğunu kavrayabilme.

    10. İbda ve inşa ile yaratılmayı anlayabilme.

    11. Dalalette gidenlerin davranışlarındaki cahilce davranışları belirleyebilme.

    12. Tabiat Risalesinde tefsiri yapılan ayetleri hatırlayabilme.

    13. Tabiat Risalesinde geçen terminolojiyi bilme,

    7- Ünitenin konuları:

    1. Tabiat Risalesinin yazılma nedeni,

    2. Esbap yaratıcı olamaz,

    3. Hiç bir varlık kendi kendine olamaz!

    4. Tabiat yaratıcı olamaz!

    5. Yaratan (Halık) Birdir!

    6. İntisap Sırrı,

    7. İnsanın ibadete ihtiyacı,

    8. Maddenin iki çeşit yaratılışı; Allah’ın maddeyi vardan yok, yoktan var edişi.

    Ünitenin Konuları

    1.00 Bilgi

    2.00 Kavrama

    3.00 Uygulama

    Tabiat Risalesinin yazılma nedini

    * Cumhuriyetin kuruluş yılları ve eğitim politikalarını bilme.

     

    * Benzer ortamlarda benzer fikri tavrı gösterebilme.

    Esbab yaratıcı olamaz.

    * Sebeplerin hakiki manada yaratıcı olamayacaklarına ilişkin akli ve mantıki misalleri hatırlama,

    * Verilen misallerin gerçek boyutlarını ve manalarını kavrama.

    * Benzer misaller verebilme.
     

    Varlıklar kendi kendile-rine olamazlar.

    * Konuyla ilgili misalleri hatırlama.

    * Verilen misallerdeki manaları kavrayabilme.

    * Benzer misaller verebilme.
     

    Tabiat yaratıcı olamaz.

    * Tabiatın yaratıcı olamayacığına ilişkin misalleri hatırlama.
    * Tabiatın tevhide göre tanımını yapabilme.

    * Verilen misallerdeki manaları kavrayabilme.

    * Benzer misaller verebilme.
    * Konuyla ilgili olarak tabiatta gözlem yapabilme.

    Yaratıcı Birdir.

     

    * Yaratanın varlığını kavranması ile birlikte, Bir olması zaruretinin kavranması.

     

    İntisab sırrı

    * İntisabın tanımını yapma.
    * İntisab hakkında verilen misalleri hatırlama.

    * İntisab hakikatını kavrama
     

    * Beşeri yönden intisabın mahiyetini gözlemleme ve uluhiyette de aynı manayı uygulayabilme.

    İnsanın İbadete ihtiyacı

    * İnsanın mahiyetini bilme.
    * İbadete duyulan ihtiyaç hakkında verilen misalleri hatırlama
    * Kur’an’da ibadetle ve özellikle namazla ilgili uyarıcı ayetleri bilme.

    * İbadete özellikle namaza karşı ihtiyacı kavrama.

    * Namaz ibadetini uygulayarak önemini gösterme.
    * Kainatta cari olaylara ibadet eden gözle bakabilme.

    Maddenin iki çeşit yaratılışı

    * İbda ve inşa kavramlarını bilme.
    * Kâinatın fiziksel olarak işleyişini bilme.
    * Konuyla ilgili misalleri hatırlama.

    * Allah’ın yaratışının mahiyetini kavrama.

    * İbda ve inşa ile yaratışa benzer bisaller vermek.

     

    Dipnotlar

    * “Dersane-i Nuriye”, Risale-i Nur külliyatının okunup, eğitiminin verildiği mekanların ismidir. Dersanelerin varlık nedeni şu şekilde ifade edilemiştir: “…Herkes kendi kendine (Risale-i Nur’dan bir derece istifade eder; fakat herkes (onun) her meselesini tam anlamaz. (Risale-i Nur) İman hakikatlerinin izahı olduğu için, hem ilim, hem marifetullah, hem huzur, hem ibadettir. Eski medreselerde beş on seneye mukabil, inşaallah Nur medreseleri beş on haftada aynı neticeyi temin edecek; ve yirmi senedir ediyor” (Gençlik Rehberi, 57).

    ** Talebe, Risale-i Nur talebesi, Risale-i Nur eserlerini kendi malı ve telifi gibi hissedip sahip çıkan ve en mühim vazife-i hayatiyesini Risale-i Nur’un neşri ve hizmeti kabul eden kişiye yada kişilere verilen isimdir (Mektubat, 329).

     

    Kaynaklar

    Bloom, B. S. (1956) Taxonomy of educational objectives: The classificiation of

    Educational goals. New York: David McKay

    Johnson, M. (1967). Definition and models in curriculum theory, 17, 127. (From Posner’s Analyzing the curriculum)

    Posner, G. J. (1995) Analyzing The Curriculum. New York: McGraw-Hill, Inc.

    Nursi, B.S.(1993.) Sözler. İstanbul: Yeni Asya Neşriyat.

    Nursi, B.S. (1994). Mektubat. İstanbul : Yeni Asya Neşriyat.

    Nursi, B.S. (1994). Mesnevi-i Nuriye. İstanbul: Yeni Asya Neşriyat.