Köprü Anasayfa

Seslerin Estetiği: Müzik

"Yaz 2002" 79. Sayı

  • İslam'da Müzik Meselesine Toplumsal Bir Bakış

    Hüdaverdi Adam

    Doç. Dr., SAÜ. İlahiyat Fakültesi, Kelam Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

    Bedii zevke yani güzelden hoşlanma zevkine ve selim noksanlardan uzak bir yaradılışa sahip olan her insan, musikidenve etrafında duyduğu güzel, ahenkli seslerden haz duyar. Hatta musikiden sadece insanlar değil, hayvanlar dahi haz velezzet duyar. Musikiden ve ahenkli güzel seslerden hoşlanmayan, manevi bir haz ve lezzet duymayan insan, bedii zevki körelmişve selim yaratılışı bozulmuş bir kimse demektir. Bedevi, çöllerde nağmeli ve ahenkli sözlerle musiki söylerken,deve, sahibinin bu ahenkli sözlerine ayak uydurarak tempolu şekilde yürümeye başlarmış. Hatta devenin bu ahenkli yürüyüşünden"Aruz vezni"nin doğduğu söylenir. Güzel bir sesle kurallarına uyularak okunan Kur’an’dan veya sabahın şafağınıtakip eden alaca karanlıkta okunan ezandan haz duymamak mümkün mü?

    Eğlenme, insani yapıdan (fıtrat) kaynaklanan bir istek ve ihtiyaçtır. Beşeri yapının gereği olan hiçbir istek veihtiyaç dinde cevapsız bırakılmamıştır. Fakat bu isteklerin tatmini başıboş ve sınırsız da değildir. Günlükhayatın çeşitli problemleri karşısında yorulan, bunalan ve sıkılan insanın meşruiyet sınırını aşmamak şartıylaeğlenmesi, dinlenmesi, ferahlaması caizdir.

    İnsan, yapısı itibariyle sık sık huzursuzluk halini yaşar. Her insan bu huzursuzluktan kurtulmak, huzura erişmek içinçaba sarfeder. Bu nedenle "Her gönül durmaz arar ruhsar-ı hüsn-ü mutlakı" denilmiştir. İnsanlarhuzursuzluktan kurtulmak için zevk-u safaya, eğlence ve sefahatlere yönelmekte; ancak huzursuzlukları ve mutsuzluklarıbir türlü sona ermemekte, çabaladıkça batmaktadırlar.

    Bu huzursuzluğun kaynağı dinlerde "Cennetten kovulma" ifadesiyle simgeleştirilmiştir. Zira insan Cennet’tehuzur içinde idi. Kovulmayla birlikte huzur yok olmuş, huzursuzluk başlamıştır. İnsandaki kadim huzursuzluğun dünyevisebebi ise onun fizyolojik yapısında aranmalıdır. Bilindiği gibi insan, diğer memeli canlılar gibi eşeyli üreme özelliğinesahiptir. Bu anlamda insan bir bakıma yarım sayılır. Yani erkek dişiye, dişi de erkeğe muhtaçtır. Bununla birlikteher insanda hem dişilik hem de erkeklik vasfı vardır. Ancak bu vasıflardan birisi baskın (dominant), diğeri çekiniktir(resesif). Bu nedenle insanda dişilik ve erkeklik vasıfları arasında denge yoktur. İnsandaki dişilik ve erkeklik vasıflarınınbelirleyici unsuru ise iç salgı bezlerinin salgıladığı erkeklik (androjen) ve dişilik (östrojen) hormonlarıdır. İnsanlardakibu hormon düzeyleri ile deneysel olarak oynandığında deneklerde çok şaşırtıcı fiziksel ve psikolojik sorunlarortaya çıkmaktadır.

    Sıradan insanlarda bir hormon balansından söz edilemeyeceği açıktır. Ancak Uzak Doğu dinlerindeki adıyla "Aydınlanmışİnsan" bizim geleneğimizdeki adıyla "İnsan-ı Kamil"de durum farklıdır: "İnsan-ı Kamil içselolarak her iki cinsiyetin mükemmeliyetine sahip olan iki cinsli (Androjenik) bir yaratıktır. Fakat her iki cinsiyetingerektirdiği şartlar ve unsurlara sadık kalmadıkça insanın o mükemmeliyete erişmesi imkansızdır… İnsanlar varlıklarınıntemelinde taşıdıkları cennetimsi ahenk ve huzura, erkek ve kadında doğuştan bulunan yönler bütünüyle gerçekleştirilmediğitakdirde kavuşamazlar."

    Bu dengeyi elde etmenin, bu uyumu sağlamanın bir çok "yolu" vardır. Bunlardan biri de müziktir. Müziğin eneski dönemlerden beri insan üzerinde derin etkilerinin olduğu bilinen bir gerçektir. Gerek Doğulu gerekse Batılı birçok düşünür, filozof, arif, bilge kişiler bu hakikatin farkında olup bunu zaman zaman sohbetlerinde veya eserlerindedile getirmişlerdir. Bu nedenle hayatın her alanında etkin olmuş, iyi yönde de kötü yönde de kullanılmış ve halende kullanılagelmektedir.

    Müzik denilince, yüzyıllardır insanlığa hiçbir ayrım gözetmeden merhamet, şefkat, hoşgörü ve sevgi ışıklarısaçan bir büyük insanı, ulu bir bilgeyi yani Mevlana’yı hatırlamamak mümkün mü? Mevlana büyük eseri Mesnevi’sine"Dinle neyden" diye başlamakta, devam eden on sekiz beyitte de neyden bahsetmektedir.

    İslam dünyasında şerif, yani çok şerefli adı ile anılan üç kitap vardır. Bunlar Mushaf-ı Şerif, Buhari-i Şerifve Mesnevi-i Şerif’tir. Böylesine değerli bir eser kabul edilen Mesnevi-i Şerif’te bizim inancımıza göre"Ney"de sembolize edilen hakikat musikidir. Bu manada "Ney"e yüklenilmiş olan mana musikiye-müziğe yüklenilmişolmaktadır. O’nun yolundan gidenlerin musikiye neden bu kadar önem verdikleri ve bu sahada inanılmaz güzellikte musikieserleri vücuda getirdikleri gerçeğinin ardında onun bu irşadı aranmalıdır.

    İnsanlık tarihi kadar uzun bir geçmişe sahip olan ve zamanla değişik boyutlar kazanan müziğin, insanlar üzerine çokçeşitli tesirleri vardır. Bu tesirler hem menfî hem de müspet olabilmektedir. Müzik, halk arasında genellikle bir eğlencevasıtası olarak görülse bile aslında duygu ve düşünceleri seslerle anlatma veya sesi düzenli ve estetik maksatlarauygun şekilde kullanma sanatıdır. Davudî bir sesle okunan Kur’ân musikisi, bülbül sesi, yağmur ve suların sesleri,deniz dalgalarının nağmeleri ve kâinatta Allah’ın varlığını, birliğini terennüm eden kozmik senfoni müziğinsadece bir eğlence aracı olmadığını, insan ruhunun ve vicdanının derinliklerinden zihin ve düşünce dünyasınakadar uzanan bir iletişim yolu olduğunu göstermektedir.

    Yüce Yaratıcı’nın bir lütfu olarak her canlı, hayatını ve neslini sürdürmek için çevresinin farkında olacak vecevap üretecek şekilde programlanmıştır. Ses pek çok canlı tarafından kullanılan önemli bir iletişim vasıtasıdır.Bunun için gelen sesleri algılayan işleyen ve değerlendiren bir işitme sistemi birçok canlıya verilmiş bir nimettir.

    Seslerin belli bir ritm ve tempo hâlinde melodi olarak çıkarılmasına veya sözlerin diziminden oluşan ahenkli seslere müzik/musikiadı verilir. Kâinatta canlı veya cansız sistemlerin çıkardığı sesler, bir ritm, tempo ve ahengi çağrıştırıyorsaveya kişi tarafından bu sesler böyle algılanıyorsa, buna kâinatın veya tabiatın musikisi denir. Eğer kişitabiattaki bu seslerdeki motifi, ritmi ve ahengi algılayamıyorsa, bu onun için gürültü olarak değerlendirilebilir.Duyulan seslerin birer melodi mi, yoksa gürültü mü olduğu, hem sesin ritmik özelliklerine, tınısına ve ahengine, hemde kişinin niyetine ve algılama paradigmalarına bağlıdır. Bu niyet ve paradigmalara göre, kâinattaki faaliyetlerinbir göstergesi olan (rüzgârın cisimlere vurarak çıkardığı sesler, su sesleri, kuş sesleri vb) sesler inanan birinsan için Yaratıcı’yı akla getirirken, inanmayan biri için insanı dinlendiren ve onu tabiatla bütünleştiren tabiîbir hâdise olarak değerlendirilebilir.

    Kişilerin durumlarına ve inanç dünyalarında açacağı ilâhî pencerelere göre seçilerek dinlendiğinde, insanın hembiyolojik yapısına, hem de öğrenmesine ve sosyal başarısına katkıda bulunabilecek bir musikiye ait nağmelerin faydasıinkâr edilmemelidir. Burada bize düşen görev, her şeyde olduğu gibi, müziği de sadece bir eğlence vasıtası olarakdeğil, iyiyi, güzeli, doğruyu yakalamada ve inşa etmede kullanabilmek olmalıdır. Bu açıdan, sadece fen ve teknolojikalanlarda değil, musiki sahasında da insanımızın yeni buluşlara, icatlara ve sentezlere ihtiyacı olduğu göz ardıedilmemelidir.

    İnsanla birlikte var olan ve insan kadar gerçek olan müziğe ilgisi olmayan bir insan düşünülemez. "Çocuk doğduğundakulaklarına okunan ezan ile kaamet bir müzik olduğu gibi kültürümüzde (dindeki yeri tartışılsa bile) insan öldüktensonra salâ ve mevlidin okunması da bir müziktir. Müzik, melodi ve ritim’den oluşur. Ritim ile başlayan musikiye melodisonradan katılmıştır. "Özellikle Mevlevilikte aletli olarak icra edilen musikiye çok ehemmiyet verilmektedir.Semazenler her çark atışta yani dönüşte bir defa Allah (c.c.) diyerek İsm-i Celal zikri yapar. Bu açıdan bakıldığındaaslında her sema dönüşünde hafi bir şekilde zikir yapılmaktadır.

    Müzik tarih boyunca bütün medeniyetlerin ilgi duyduğu bir konudur. Her dönemde olduğu gibi İslâm tarihinde deinsanlar müziğin gizemli dünyasından kendilerini alamamışlar, ama bununla birlikte çeşitli sebeplerden dolayıolumsuz sonuçlarından da kaçınamamışlar; müziğin gizemli dünyasından istifade etmeye çalıştıkları gibi, müziksebebiyle meydana gelen bir takım olumsuzluklardan da şikayetçi olmuş ve bunun önünü almaya çalışmışlardır. Budurum da müziğin meşruiyetini/cevazını tartışma konusu yapmıştır.

    İslam açısından konuya baktığımızda bu konuda verilecek hüküm "müzik"ten ne anlaşıldığına bağlıdır.Tarih boyunca İslam kaynaklarında müzik çeşitli isimler altında anılmış, her kavram kendi içinde başka şeyleri deifade etmiş ve müziği dini açıdan yorumlayanlar da bu kavramlar ve içeriklerine göre müziği yorumlamışlardır. Günümüzdemüziğin dini yönü ile ilgili tartışmalarda da bu husus geçerliliğini korumaktadır. Peygamber (s.a.s.) dönemi musikiterimleri ve aletleri ile ilgili olarak Tarih, Edebiyat, Hadis, Tefsir vb. kaynaklarda farklı tespitler bulunmaktadır. Butespitlerin ve rivâyetlerin mukayesesi, konunun netleşmesi bakımından önem arz etmektedir. Peygamber (s.a.s.)’inhadisleri ve diğer İslâm kaynaklarında tespit edilebilen başlıca mûsikî terimleri "el-Gınâ", "el-İnşâd","el-Hudâ", "en-Nasb", "en-Niyâhe", "el-Gazel", "Zühdiyyât","Kaside", "Tağyîr", "Semâ", "Mûsikî", "el-Elhân", "el-Edvâr","Meâzif", "Mezâmîr" ve "Melâhî" olarak görülmektedir.

    İslam öncesi Arap toplumunda kültürel hayat çok canlıydı. Şiir ve edebiyata çok önem veriyorlar, bazı musikialetlerini de biliyor ve kullanıyorlardı. İnsani yapıda var olan hiçbir isteği karşılıksız bırakmayan İslam,insanların bu tür isteklerini karşılamalarını hoş görmüş ve beşer Peygamber olan Resulullah’da bu türfaaliyetlere katılmış ve bu konuda onlara örnek olmuştur. Çölde yolculuk yapan kervancıların veya hayvanlarınıotlatan çobanların atmosferden etkilenerek duygularını şiir ve nağmelerle ifade etmeleri gayet tabiidir. Bu nedenle,çölde bir adamın şarkı söylediğini duyan Hz. Ömer, "şarkı, yolcunun azıklarındandır"1 buyurmuştur.Kur’an-ı Kerim’de de "unutma ki, seslerin en çirkini merkeplerin sesidir" buyurularak2 zımnen güzel sesmedhedilir. İslam’ın güzel olan şeylere yaklaşımı aslında Hz. Peygamberin "Allah güzeldir ve güzelliğisever"3 ifadesinde yerini bulmaktadır. Hz. Davud’a verilen mucizelerden biri ona verilen güzel sestir. O, bu güzelsesi ile Mezmur’u okurken dağlar ve kuşlar ona eşlik ederlerdi. Bu durum Kur’an-ı Kerim’de "Andolsun, Davud’a tarafımızdanbir üstünlük verdik: Ey dağlar çınlayın onunla beraber ve ey kuşlar…" buyurularak4 anlatılır. Hz. Peygamberde Kur’an’ı güzel sesiyle okuyan birini dinlediği zaman "ona Davud ehlinin nağmelerinden verilmiş olduğunu" söylerdi.5

    Hz. Peygamber, eşi ve bazı arkadaşları toplum içinde cereyan eden bu tür faaliyetlerin içinde dinleyici ve seyirciolarak yer alırken Kur’an-ı Kerim, diğer bazı konularda olduğu gibi musiki ve bu sanatı icra eden sanatçılar için doğrudanherhangi bir yasaklama getirmemiştir. Ancak bir kısım şartlarla sınırlamıştır. Hz. Peygamber güzel sesin Kur’an’ıngüzelliğini artıracağını belirterek6 onun güzel ses ve teğanni ile okunmasını istemiştir. Buna işareten o, birhadis-i şeriflerinde "Cenab-ı Hakk’ın güzel sesiyle teğanni yaparak cehren Kur’an okuyan bir peygambere kulak verdiğikadar hiçbir şeye kulak vermediğini"7 bildirmiş, bir başka hadis-i şeriflerinde ise her şeyin bir süsü olduğunu,Kur’an’ın süsünün ise güzel ses olduğunu8 haber vermiştir. Hz. Peygamber’in ezan okumak üzere Hz. Bilal el-Habeşi’yiseçmesinin en önemli sebebi, sesinin güzel olmasıdır. Zira bir hadis-i şeriflerinde -Hz. Bilal’i kastederek- namaza çağırmagörevinin Habeşlilerde9 olduğunu, çünkü ezanı en güzel şekilde Habeşlilerin okuduğunu10 bildirmiştir.

    Arap müziğinin temelinde "Hıda" yani deve çobanlarının develeri sevk etmek için kullandıkları müzik türüvardır. Hz. Peygamberin peygamber olarak görevlendirilmesinden sonra da deve çobanlarının veya yolculuklarda develerisevk ve idare eden kişilerin hıda yaptıkları bilinmektedir. Bunlardan biri olan Sahabeden Amir b. Ekva, Hayber yolundagelen talep üzerine hıda yaparak şöyle demiştir:

    "Allah’ım! Sen bize hidayet buyurmamış olsaydın (biz şaşırırdık)
    Rabbim! Hayatım senin rızan uğruna feda olsun!
    İşleyegeldiğimiz günahları yargıla!
    Gönüllerimize sükunet ve metanet ver!
    Düşmanla karşılaştığımızda ayaklarımızı sabit kıl!
    Rabbimiz! Fenalığa davet edildiğimizde kaçınırız!
    O düşmanlar, bağrışarak üzerimize gelmişlerdir."11

    Sahabe arasında hıda yapmakla meşhur olmuş Sahabeler vardır. Bunlardan biri de Abdullah b. Revaha’dır. Rivayetlere görekendisi bir sefer sırasında Hz. Peygamberle beraberdir. Hz. Peygamber "inmesini ve binekleri coşturmasını"isteyince, bu işi bıraktığını söylemiş, ancak Hz. Ömer’in "dinle ve itaat et!" şeklindeki ikazı iledevesinden inerek hıda yapmıştır.12 Hz. Enes’den (r.a) gelen bir rivayette ise Enceşe kadınların, Bera b. Malik deerkeklerin develerini coşturmak için hıda yapmakla tanınmışlardır. Çok güzel bir sese sahip olan Enceşe bazendeveleri çok fazla coşturunca develerin hevdecinde seyahat eden eşlerine zarar gelmemesi için Hz. Peygamber "Ey Enceşe!Şişeler için yavaş, yavaş…"13 diyerek bir taraftan yavaşlatması için onu ikaz ederken, öbür taraftan hanımlarınnazik oldukları ve çabuk kırılabilecekleri gerçeğini ifade eder.

    Müziğin hüznün, neşe ve sevincin ifade edilmesinde çok müessir bir araç olduğu herkes tarafından bilinen bir gerçektir.Bütün toplumlarda müziğin en yaygın tezahürlerinden biri bu noktada görülmektedir. Hz. Peygamberin içinde yaşadığıAsr-ı Saadet toplumunu bunun dışında düşünemeyiz. Her şeylerini Mekke’de bırakıp Medine’ye hicret eden SahabeEfendilerimizde sıla hasretiyle yanıp tutuşurlarken sık sık bu duygularını dile getirirler. O kadar ki, Abdullah b. Zübeyr"Muhacirden tanıdığım hiç kimse yoktu ki, (hasreti) terennüm etmesin"14 diyecektir. Buas harpleri olaraktarihe geçen ve yıllarca süren savaşlarda birbirleri ile kıyasıya mücadele eden Evs ve Hazreçliler Hz. PeygamberinMedine’yi hicretle şereflendirmesinden sonra kalabalık bir grup olarak genç kızlar:

    "Neccar oğullarının genç kızlarıyız biz,
    Ne güzel komşudur Muhammed"15
    Ensar çocukları ise;
    "Dolunay doğdu üstümüze
    Seniyyetü’l-Veda’dan,
    Vacip oldu şükür bize,
    O davetçi Allah’a davet ettikçe"16 diyerek karşılamışlardır.

    Burada şu hususu hemen belirtmemiz lazım: Cahiliyye döneminde "kayne" ve "muğanniye" denilen şarkıcılarvardır. Bunlar genellikle fuhuş yapılan, alkol alınan ve kumar oynanan mekânlarda şarkı söyleyen kişilerdir. İslam,bunların yapılmasını haram kılıp yasaklayınca bu tür mekânlar kapanmıştır. Bu kişiler bunu bir meslek halinegetirmeden çeşitli vesilelerle sevinç ve sürur günlerinde şarkı söylemeye devam etmişlerdir. Mesela Hz. Peygamberbir Kurban Bayramı günü Hz. Aişe’nin yanına girmiş, bu sırada (bunu meslek haline getirmeyen) Ensardan iki kız çocuğu(veya cariye) def çalarak Buas denilen eyyamu’l-Arap’tan Evs ve Hazrec’in ileri gelenlerinin öldüğü günde onlar için söylenenmersiyeler okuyorlardı. Hz. Peygamber onlara sırtı dönük olarak, üstünü de yatağına örtmüş olarak uzanmıştı.Biraz sonra içeri giren Hz. Ebu Bekir "Bu ne hal? Allah Resulünün yanında şeytan nameleri mi?" diye kızıncayattığı yerden üstündeki örtüyü atarak doğrulan Hz. Peygamber: "Onları bırak! Her milletin bir bayramı vardır.Bu gün de bizim bayramımızdır."17 buyurmuşlardır.

    Sahabe’nin büyüklerinden Es’ad b. Zürare, hicretten kısa bir süre sonra vefat etmiş, vefatından önce de kızlarınıHz. Peygambere emanet etmişti. O da onlara sahip çıkmıştı. Bunlardan Fariğa gelin olurken düğün mekânını şereflendirenHz. Peygamber "Ya Aişe! Eğlence yok mu? Ensarın lehvi yani eğlenceyi sever"18 buyurmuşlardır. Aynı olay başkabir rivayette şöyle anlatılmaktadır: Oraya gelen Allah Resulü Hz. Aişe’ye şarkı söyleyecek birinin ayarlanıpayarlanmadığını sormuş, olumsuz cevap alınca da Erneb’in (veya Zeyneb’in) ona ulaştırılması talimatını vermiştir.19

    Bilindiği gibi İslam’da ahkam tedrici bir surette gelmiştir. Bu nedenle bazı rivayetlerden hicretin ilk yıllarında henüziçki kesin olarak haram kılınmadan önce kendilerine "kayne" veya "muğanniye" denilen şarkıcılarinsanların bir araya geldikleri ve genelde alkollü içkilerin tüketildiği eğlence meclislerinde şarkı söylemeye devametmişlerdir.20 Alkollü içkilerin yasak kılınmasından sonra ise bu kişiler daha çok düğün ve bayram gibietkinliklerde şarkı söylemişlerdir. Bunların yanında mesleği şarkıcılık olmayan ama buna kabiliyeti olan hanımSahabeler de vardı. Mesela, Erneb veya Zeyneb el-Ensariyye,21 Feray’a binti Muavviz b. Afra22 ileHammame23 bunlardan bazılarıdır.

    Sahabeden şarkı söylemekle tanınanlar yanında şarkı söyletmekle tanınanlar da vardır. Mesela Abdullah b. Zübeyr’inud çalan cariyelerinin olduğu,24 Hassan b. Sabit’in ise şarkı söyleyip rakseden "Sirin" adında bircariyesinin bulunduğu kaynaklarda yer almaktadır.25 Hatta bazı rivayetlerde Hassan b. Sabit arkadaşları ile otururkenoraya uğrayan Hz. Peygambere bu cariye biraz eğlenmesinin mahzurunun olup olmadığını sormuş, Hz. Peygamber dekendisine "İnşallah bir beis yoktur" diye cevap vermiştir.26 Bir başka rivayette aynı cariyenin bir bayram günüsaçları çözülmüş bir şekilde def çalarak şarkı söylediği, Efendimizin eşlerinden mü’minlerin anası ÜmmüSeleme’nin kendisini azarladığı fakat Hz. Peygamberin: "Onları bırak! Her toplumun bir bayramı vardır. Bu gün debizim bayramımızdır" dediği aktarılmaktadır.27

    Hz. Aişe Resulullah’ın bu türden faaliyetleri men etmediğini, hatta bizzat içinde yer aldığını belirten bir olayışöyle nakleder: "Bir bayram günüydü. Siyahiler, mescidde kılınç-kalkan oyunu oynuyorlardı. Ben mi ResulullahAleyhissalâtuvesselâm’dan taleb etmiştim (bilemiyorum), yoksa o (kendiliğinden) mi "Seyretmek ister misin?"buyurdular. Ben:

    "Tabii!" dedim. Kalktı, beni geri tarafına aldı, yanağım yanağının üstünde olduğu halde durduk. "EyErfideoğulları göreyim sizi (oynayın)!" diyordu. Ben usanınca (ya kadar böyle devam ettik. Usandığımıfarkedince):

    "Yeter mi?" buyurdular. Ben:

    "Evet!" dedim.

    "Öyleyse git!" dediler."28

    Resulullah’ın bu müsamahakar yaklaşımını Amir İbnu Sa’d’ın anlattığı şu hadise de teyid eder: "Bir düğünsırasında Karaza İbnu Ka’b ve Ebu Mes’ûd el-Ensâri’nin yanına girdim, bir kısım cariyeler şarkı söylüyorlardı.Dayanamayıp:

    "Sizler, Resulullah Aleyhissalâtuvesselâm’ın Bedir Ashabından olun da yanınızda şu iş yapılsın olacak şey değil!"dedim. Bunun üzerine onlar:

    "Otur, dilersen bizimle dinle, dilersen git, bize düğünde eğlenme ruhsatı verildi!" dediler."29

    Yalnız burada şu hususu da belirtmek gerekir: Buralarda söylenenler lehviyatı körükleyecek, sefahete sevk edecek, günahve harama teşvik eden, dolayısı ile dinin yasakladığı şeyler değildi. Mesela Hz. Peygamber Rubeyyi binti Muavviz’in düğününegeldiği sırada evde def çalıp Bedir şehitleri ile ilgili mersiyeler söyleniyordu. İçlerinden biri "Aramızda yarınne olacağını bilen biri var" deyince Hz. Peygamber, "Bunu bırak, önceden söylemekte olduğuna devam et"diyerek onu uyarmıştır.30 Aynı olayla ilgili bir başka rivayette Hz. Peygamber, "Yarın ne olacağını Allah’tanbaşka kimse bilemez" diyerek müdahale etmiştir.31

    Görüldüğü üzere Hz. Peygamber sadece söylenen sözdeki yanlışlıklara müdahale etmiş, aşırılık bulunmayanmersiye ve benzeri şeylerin dinlenmesine müsaade etmiştir. Bundan da bu tür şeylerin şartlarına uygun bir şekildeicrası halinde söylenilmesinin ve dinlenilmesinin caiz olduğu sonucuna gidilebilir. Hz. Peygamber döneminde toplumda buanlayışın yaygın oluşundan olsa gerek, bazı kabilelerin şarkıcısı olarak anılan ve bununla tanınan kayneleri vardır.32

    Anlaşıldığına göre o dönemde sadece söylemek değil, dinlemek de yaygındır. Hatta Şevkani bu konuda Sahabe veTabiinden şarkı dinlediği bilinen kişilerin bir listesini verir. Listede Hz. Ömer, Hz. Osman, Abdurrahman b. Avf, EbuUbeyde b. Cerrah, Sa’d b. Ebi Vakkas, Ebu Mesud el-Ensari, Bilal Habeşi, Abdullah b. El-Erkam, Üsame b. Zeyd, Hz. Hamza,Abdullah b. Ömer, Bera b. Malik, Abdullah b. Cafer, Abdullah b. Zübeyr, Hassan b. Sabit, Havvat b. Cübeyr, Amr b. El-Asgibi Sahabenin önde gelenlerinden bir çok isim yer almaktadır.33

    Şu hususu iyice bilmek lazım gelir: Musiki demek, şarkı ve çalgı demek değildir. Her ne kadar ahenkli ve düzenlisesler olması sebebiyle şarkı ve çalgılarda musikiye dahil iseler de, şarkı ve çalgı dışında olup, musiki içerisindemütalaa edilen ahenkli okunan bilumum Kur’an ve mevlid sesleri, ilahiler, kaside ve kahramanlık marşları gibi nice seslervardır. Ama maalesef bugün musiki denince, sadece şarkılar ve çalgılar anlaşılmaktadır.

    Sonuç Olarak Söylemek Gerekirse:

    1- İslam, fıtrat dinidir ve selim (bozulmamış) fıtrata muhalif olmayan hiçbir şeye karşı çıkmaz. Bu nedenle yaratılışınderinliklerinde yatan hisleri harekete geçiren ve sahibini ruhen lahuti alemlere götüren ahenkli, ölçülü güzelseslere yani musikiye haram demenin imkanı yoktur. Zaten bu anlamda böyle bir hüküm, İslami kaynaklarda mevcut değildir.

    2- Musiki; bilumum ahenkli ve ölçülü sesleri ifade eden bir kelimedir. Bu itibarla; musiki-müzik dar bir anlayışla değerlendirilmemelidir.

    3- Fıkıh kaynaklarında şartları belirlenen, doğrudan haram işlemeye ya da vesile olmaya sevk eden şeyler dışındakalan beste, güfte ve icra, şahsın vicdanına yaptığı tesire göre hüküm alır. Yani, İlahi ve müsbet hisler uyandırıyorsahelaldir. Menfi duyguları kamçılıyorsa haramdır.

    4- Kur’ân-ı Kerim’de bir ses sanatı olarak "müzik" kavramını ifade eden özel bir kelime ve kavrambulunmamaktadır. Ancak müziğin muhtevası, icrası ve sonuçlarını ilgilendiren ve bu hususlarda temel ölçü sayılabilecekşekilde müziğin, insanları Allah yolundan alıkoymaması, din ve dince mukaddes kabul edilen şeyleri alay konusuetmemesi, dini sorumluluk ve görevleri ihmal edecek seviyede olmaması, dini değerlere aykırı konularda propaganda özelliğitaşımaması, söz veya icrâsında yalana, iftiraya, zinaya teşvik gibi din tarafından yasaklanan hususların yer almaması,ibadet olarak telakki edilmemesi, Kur’ân okuma ve dinleme kültürünün önüne geçmemesi, insanları nefsânî arzularınaesir edecek bir muhtevada olmaması, insanları faydasız şeylerle meşgul etmemesi, maddi ya da manevi herhangi bir zararunsuru taşımaması gibi kurallardan söz eden bir çok ayet-i kerimenin yer aldığı söylenebilir.

    5- Hadis kaynaklarında ise Resulullah’dan (s.a.s) çeşitli yorum ve uygulamalar nakledilmektedir. Sahih rivâyetlerdeResulullah’ın (s.a.s.) müziği Kur’ân-ı Kerim’de belirtilen ölçüler ışığında değerlendirdiği, dini açıdan sakıncalıgördüğü müzik icralarını yasakladığı, dini açıdan herhangi bir sakınca görmediği müzik icralarına ise izinverdiği hatta bizzat kendisinin de bu gibi müzikleri dinleyip, Ashabını teşvik ettiği ifade edilmektedir.

    Eserlerinde müzik konusuna yer veren (özellikle) fıkıh ve hadis alimleri bu hususta farklı görüşler belirtmişlerdir.Bu bağlamda kimi İslâm alimleri müziği bütünüyle haram sayma yoluna giderken, kimisi mekruh kabul etmiş, kimisi de bütünüylemübah olduğunu savunmuştur. Bütün bunların yanında müziği çeşitli yönleriyle tahlil ederek olumlu/mübah olanını,olumsuz/haram olanından ayıklamaya çalışarak, gerek muhteva gerekse icrasında dinin temel kurallarına aykırılıkbulunmayan ve insanlarda olumlu sonuçlar doğuran müziğe cevaz verip, bu özellikleri taşımayan müziği haram sayanlarda olmuştur.

    Aslında kaynaklar dikkatli incelendiği zaman müziği haram, mekruh ya da mübah sayan alimlerin hemen bütününün konuyuyaşadıkları toplumların sosyo-kültürel yapısına göre değerlendirdikleri anlaşılmaktadır. Kanaatimizce doğruolan da budur.

    Dipnotlar:

    1. Beyhaki, (Ebu Bekr Ahmed b. Hüseyin) es-Sünenü’l-Kübra, 5/68, (I-X), Haydarabad, 1344.

    2. Lokman, 31/19.

    3. Müslim, İman, 147; İbn Mace, Dua; Ahmed İbn Hanbel, +/133, 134, 151.

    4. Sebe’, 34/10.

    5. Buhari, Fedailu’l-Kur’an, 31; Müslim, Müsafirun, 235, 236; Tirmizi, Menakıb, 55; Nesai, İftitah, 83.

    6. Darimi, Fedailu’l-Kur’an, 34.

    7. Buhari, Tevhid, 52; Müslim, Müsafirun, 234.

    8. el-Heysemi, (Nureddin Ali b. Ebu Bekr) Mecmau’l-Bahreyn fi zevaidi’l-Mu’cemeyn, 8/123, 3480 numaralı hadis, Riyad 1992.

    9. Ahmed b. Hanbel, 4/185.

    10. Tirmizi, Menakıb, 72; Ahmed b. Hanbel, 2/364.

    11. Buhari, Meğazi, 38; Müslim, Cihad, 123.

    12. Huzai, (Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Huzai), Tahricu’d-delaleti’s-Sem’iyye ala ma kane fi ahdi Rasulillah mine’l-Hırafve’s-Sanai’ ve’l-AQ’mali’ş-Şer’iyye, 402, Kahire, 1401/1980; Muhammed Abdülhay el-Kettani, et-Teratibu’l-İdariyye,(Hz.Peygamber’in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar), Tercüme: Ahmet Özel, İstanbul, 19912/102-103.

    13. Buhari, Edep, 90, 95, 111, 116; Müslim, Fedail, 70-72; Darimi, İsti’zan, 65; Ahmed b. Hanbel, 3/107, 117, 176, 187,202, 227, 254, 285, 6/376.

    14. Abdurrezzak (Ebu Bekr Abdurrezzak b. Hemmam es-San’ani,) Musannef, (Tahkik:Habiburrahman el-A’zami,) 11/56, (I-XI),Beyrut, 1960.

    15. İbn Hacer el-Askalani, Fethu’l-Bari, 15/120, Kahire, 1978.

    16. Huzai, (Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Huzai), Tahricu’d-delaleti’s-Sem’iyye, 778.

    17. Buhari, Ideyn, 3; İbn Mace, Nikah, 21; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 6/187; Nesai, Ideyn, 36; Ahmed Naim-Kamil Miras,Sahih-i Buhari Muhtasarı- Tecrid-i Sarih Tercemesi, 3/151-160, Ankara, 1971.

    18. Buhari, Nikah, 63.

    19. İbn Mace, Nikah, 21; İbn Hacer, Şihabuddin Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalani, el-İsabe fi Temyizi’s-sahabe, 8/4,Kalküta, 1853.

    20. Ebu Davud, İmare, 20.

    21. İbn Hacer, Şihabuddin Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalani, el-İsabe fi Temyizi’s-Sahabe, 8/99; Kalküta, 1853.

    22. İbn Hacer, Şihabuddin Ebu’l-Fadl Ahmed b.Ali el-Askalani, el-İsabe fi Temyizi’s-Sahabe, 8/167; İbnü’l-Esir,Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, Üsdü’l-Ğabe fi Ma’rifeti’s-Sahabe, 7/226; (I-VII), Kahire, 1390-1393.

    23. Nesai, Ideyn, 36.

    24. Muhammed Abdülhay el-Kettani, Teratibu’l-İdariyye, (Hz.Peygamberin Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar), 2/344, AhmetÖzel, İstanbul, 1991.

    25. İbn Hacer, Şihabuddin Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalani, el-İsabe fi Temyizi’s-Sahabe, 8/118; Kalküta, 1853, İbnŞebbe, (Ebu Zeyd Ömer b. Şebbe en-Nemiri el-Basri) Kitabu Tarihi’l-Medineti’l-Münevvera, 1/272; (Tahkik: Habib MahmudAhmed) Beyrut, Tarihsiz.

    26. Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih el- Endelusi, el-Ikdu’l-Ferid, 7/8-9, Beyrut, 1983.

    27. Allame Alaeddin Ali el-Müttaki b. Hüsameddin el-Hindi el-Burhan Fevri, Kenzu’l-Ummal fi süneni’l-akval ve’l-Ef’al,15/214, (I-XV) Beyrut, 1985.

    28. Buhari, Ideyn 2, 3, 25, Cihad 81, Menakıb 15, Menakıbu’l-Ensar 46, Nikah 82, 114; Müslim, Ideyn 19, (892); Nesai,Ideyn 35-36.

    29. Nesai, Nikah 80.

    30. Buhari, Nikah, 48.

    31. Beyhaki, (Ebu Bekr Ahmed b. Hüseyin el-Beyhaki) es-Sünenü’l-Kübra, 7/289, (I-X), Haydarabad, 1344.

    32. Taberani, (Ebu’l-Kasım Muhammed b. Süleyman b. Ahmed b. Eyyub) el-Mu’cemu’l-Kebir, 7/158 6686 numaralı hadis.

    33. Neylü’l-Evtar, 8/115, Kahire, 1971.