Köprü Anasayfa

Sivil Toplum & İletişim

"Bahar 2005" 90. Sayı

  • Bir Temel Ahlak Teorisi Olarak Bediüzzaman'ın Gözüyle İhlâs

    Sincerity As a Basic Moral Theory in the Eyes of Bediüzzaman Said Nursi

    Musa K. Yılmaz

    Prof. Dr., Harran Üniversitesi, İlahiyat Fak. Öğretim üyesi

    Giriş: Yaratılışla Birlikte Gelen Sözleşme

    İnsan, her şeye kadir olan Allah tarafından yaratılmıştır. Yaratılmış olan insanın yaratıcı karşısındaki durumu sonsuz bir zaafı ve aczi ifade etmekle birlikte, Yaratıcı, insana özel bir değer atfetmiş, onu kendisine muhatap kabul etmiş, ona sorumluluk vermiş ve deyim yerindeyse, onu yaratılmışların en kutsalı kılmıştır. Allah'ın insana değer verdiğinin en büyük göstergesi onunla sözleşme akdetmiş olmasıdır. Aslında "Lâ yüs'el"1 (Sorumluluğu bulunmayan) ve "Fa'alün limâ yurid"2 (İstediğini yapabilen) olan Allah'ın insanla sözleşme akdetmesi ilk bakışta insana garip gelebilir. Ancak Allah'ın insandan misak alması3 ve insana misak vermesinin4 gerisinde çok önemli sebepler bulunmaktadır. Bunların başında da insan fiillerinin insana sorumluluk yüklemesi ve son hesabın verildiği günde Allah'ın aleyhinde bir delilin öne sürülmemesi gelmektedir. Nisa Suresinde yer alan "müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberleri gönderdik ki, peygamberlerden sonra insanların Allah'a karşı bir bahaneleri kalmasın" ayeti,5 Allah tarafından insana yüklenilen sorumluluğun önemini ve insanın hesap gününde Allah'ın aleyhinde delil getirememesinin temel ilkesini ifade etmektedir.

    Allah'ın insanlarla yaptığı sözleşmenin bir diğer önemli hedefi Allah'a inanmalarının sağlanmasıdır. Başka bir deyimle, Allah insanların şeytana değil, kendisine ibadet etmelerini talep etmektir. Çünkü Bediüzzaman'ın ifadesiyle "hilkatin en yüksek gayesi ve fıtratın en yüce neticesi iman-ı billah'tır. Ve insaniyetin en ali mertebesi ve beşeriyetin en büyük makamı iman-ı billah içindeki marifetullah'tır.6 Allah şöyle der: "Ey Ademoğulları! Ben, 'şeytana tapmayın, o sizin apaçık düşmanınızdır. Bana ibadet ediniz, doğru yol budur' diye size and vermedim mi?7 Şu halde Allah ile insan arasındaki sözleşmenin esası, Onun buyruklarına (kitabının içindeki hükümlere) riayet edeceklerine dair insanların taahhütte bulunmaları ve ahitlerini tam olarak yerine getirme konusunda azimli olmalarıdır. Kur'ân'ın ifadesiyle insanların maruf üzere hareket etmesi ve münker olan her şeyi reddetmesidir. Bu tutum insanın, en üstün iyilik, takva, hayır ve fayda demek olan "Birr"e ulaşmasıdır. Kur'ân şöyle der: "Yüzlerinizi doğuya ve batıya çevirmeniz birr değildir. Asıl birr, Allah'a, âhiret gününe, meleklere, kitaplara ve peygamberlere iman eden; mala olan sevgisine rağmen yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmış kimselere, isteyip dilenene ve özgürlükleri için kölelere veren, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, ahitleştiklerinde ahitlerine vefa gösteren ile zorda, hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanlarda sabredenlerin tutumudur."8

    Sözleşmeye konu olan bu ayette tek tek sayılan hükümler insan ilişkilerini düzenleyen hukukun ruhu olduğu gibi daha önce din tebliğ etmiş olan bütün peygamberlerin de tekrar ettikleri en yüksek ahlaki ilkelerdir. İşte insanlar bu ilkelere riayet ettikleri zaman Allah'a verdikleri sözü yerine getirmiş olurlar. Bu ilkelerin, Allah'ın kulu olan insana yüklediği sorumlulukların tümünün en yüksek ifadesi ibadettir.9 Allah, "Ben cinleri ve insanları ancak bana ibadet etsinler diye yarattım. Ben onlardan rızık istemiyorum, beni beslemelerini de istemiyorum."10 buyururken, bu sözleşmenin temel ilkelerinin özeti durumundaki iman ve ibadetin ahlakî bir sorumluluk olduğunu vurgulamaktadır. Özellikle, "Onlardan rızık istemiyorum" ifadesi, rızık peşinde koşmayı bahane ederek ibadeti terk etmenin ve adeta rızık peşinde koşmak için yaratılmış intibaını vermenin gayri ahlaki bir davranış olduğuna işaret etmektedir.11 Hatta Allah'ın "Bizim sizi boş yere bir oyun ve eğlence olarak yarattığımızı ve sizin bize döndürülüp getirilemeyeceğinizi mi sandınız?"12 ayeti insanın Allah ile olan sözleşmesinden doğan ağır sorumluluğuna, yani imana ve ibadete vurgu yapmaktadır. Bundan daha net olanı "insan başıboş bırakılacağını mı sanıyor?"13 ayetidir. Burada, insanın dünyaya gönderilirken sözleşmeden doğan çok ağır bir ahlaki sorumluluğun altında olduğu ve bu sorumluluğun gereği olarak Allah'a iman ve O'na ibadet etmekle mükellef olduğu net olarak ifade edilmektedir.

    Denebilir ki, Allah'a iman ve Ona ibadet etmek yaratılışın en önemli sırrıdır. Hatta Bediüzzaman'a göre iman insan olmanın bir gereğidir.14 İbadet ise dünya ve âhiret saadetine sebep olduğu gibi dünya ve âhiret işlerini tanzime de sebeptir. İbadet, kişisel olarak insanın, ayrıca tüm insan nevinin kâmil olmasına bir vasıta olduğu gibi, yaratıcı ile kul arasında pek yüksek bir nispet ve çok şerefli bir rabıtadır. Çünkü insanın yüksek ruhunu ferahlatan ibadettir. İnsanın kabiliyetlerini ortaya çıkaran, arzu ve isteklerini berraklaştırıp temiz hale getiren, emellerini tahakkuk ettiren ve fikirlerini genişlettirip intizam altına alan yine ibadettir. Aynı zamanda insanın şehvete ve öfkeye dayalı içgüdülerini sınırlayan, zahiri ve batini uzuvlarını ve duygularını kirleten küfür paslarını silen ve insanı mukadder olan kemalatına ulaştıran yine ibadettir.15

    Şu halde yaratılışın asıl gayesi yaratıcıyı tanımak ve Ona ibadet etmektir. Eğer insanlar Allah'ı tanıyıp Ona ibadet etmezlerse yaşamalarının hiçbir anlamı kalmayacaktır. Çünkü iman ve ibadet hayatın ve var olmanın ruhu hükmündedir. Peki, ibadetin ruhu var mıdır? Varsa o ruh nedir? Bediüzzaman bu soruya şu cevabı verir: "İbadetin ruhu ihlâstır. İhlâs ise yapılan ibadetin yalnız emredildiği için yapılmasıdır. Eğer başka bir hikmet ya da fayda ibadete illet gösterilse o ibadet batıldır. Faydalar ve hikmetler yalnız tercih edici olabilirler, illet olamazlar."16 Hatta Bediüzzaman'a göre ibadet, insan hayatında bir vesile değil, insan hayatının asıl gayesidir. Bu itibarla ihlâssız ibadet ibadet sayılmadığı gibi, ibadet sevap kazanmak ya da cezadan kurtulmak için de yapılmamalıdır. Görülüyor ki, insan fıtratına en uygun olan şey, her türden insan fiilinin, ahlakın, iyiliğin ve adaletin tecellisini mümkün kılacak şekilde ve insanın yaratılışına uygun olarak, yani ibadetin ruhu olan ihlâs çerçevesinde yapılmasıdır.

    A- İnsanın Sorumluluğu ve İhlâs

    İnsanın iki türlü sorumluluğu vardır: Birincisi, insanın Allah ile olan sözleşmesinin gereği olan ahdine bireysel olarak vefa göstermesidir. Allah insanın kendisine karşı samimi davranmasını istiyor. Allah şöyle buyuruyor: "Bana verdiğiniz sözü tutun ki, ben de size verdiğim sözü tutayım ve sadece benden korkun." İnsanın Allah'a verdiği söz, daha çok iman ve ibadet şeklinde kendisini gösterir. Allah'ın insana verdiği söz ise, insanı dünya ve âhirette mutlu bir hayata, Kur'ân'ın ifadesiyle "sırat-ı müstakim"e götürür. Ayetin sonunda yer alan "sadece benden korkun" ifadesi, insanın Allah'a karşı sorumlu olduğu fiillerine karşılık sevap kazanabilmesi için tüm işlerinde samimi olması, yani ihlâslı davranması, ahlaki sorumluluğun gereği olduğunu öngörüyor.

    İnsanın ikinci sorumluluğu, hemcinslerine karşı olan sorumluluğudur. Bu durum, insanın topluma karşı olan görevini ve işindeki samimiyet ve ihlâsı da içine almaktadır. Kuşkusuz insanın Allah'a karşı olan sorumluluğunun yanı sıra hemcinsleri olan diğer insanlarla da belli bir ilişki biçimi içinde olması kaçınılmazdır. Çünkü, insan, fıtratı gereği medeni yaratılmıştır. Bu yüzden başkalarıyla bir arada yaşamak durumundadır. Ancak toplumun refah ve mutluluğu insan ilişkilerinin belli bir düzen içinde şekillenmesine bağlıdır. Aksi takdirde her toplumda kargaşa doğar. Başka bir ifadeyle, sosyal hayat ya belli ahlakî ilkeler doğrultusunda düzene girip adaletin toplumda tecelli etmesini mümkün kılar ya da kaos kendi özel dinamikleriyle adaletin ortadan kalkmasına ve zulmün kurumsallaşmasına yol açar.

    Allah bu konuda da insandan ahit aldığını ve insanın Allah'ın ahdine vefa göstermesi gerektiğini talep eder. Burada Allah'ın ahdinin yerine getirilmesi, insanlar arasındaki ilişkilerin adalet, iyilik, yardımlaşma, paylaşma vb. ahlaki ilkelere göre düzenlenmesidir. Allah şöyle buyuruyor: "Yetimin malına yaklaşmayın. Ölçü ve tartıyı tam adaletle yapın. Yakınlarının aleyhinde de olsa her olayda ve her durumda adil davranın."17 Başka bir ayette şöyle buyuruyor: "Allah'ın size olan nimetini 'duyduk ve kabul ettik' dediğiniz zaman sizi bununla bağladığı (O'na verdiğiniz) sözü hatırlayın ve Allah'tan korkun. Ey iman edenler, Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin sizi adil davranmamaya sevk etmesin."18 Bu konudaki bir diğer ayet ise şöyle: "Ey iman edenler, adaleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, ana babanız ve akrabanız aleyhinde bile olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun. Hislerinize uyup adaletten sapmayın."19

    Dini ibadetlerden olan ve imandan sonra gelen abdest ve namaz dinin direği ve insanın manevî hayatının temeli olduğu gibi, adalet ve adaleti ayakta tutan şahitlik kurumu da sosyal hayatımızın teminatıdır. Bu ayetler, insanı adaletten ayıran ekonomik, sosyal ve psikolojik sebeplere dikkat çekerek doğrudan yargının başında bulunan ya da dolaylı olarak yargıçlara yardımcı durumunda olanların yalnız ve yalnız Allah'tan korkmaları ve Onun tesirinde kalmaları gerektiğini vurgulamıştır. Ayetlerde geçen "Allah'tan korkun", "Her durumda adil davranın", "Adalet titizlikle ayakta tutun" ve "Hislerinize uyup adaletten sapmayın" şeklindeki ifadeler, Allah'ın ahdine riayet etmenin sadakat, samimiyet ve ihlâsla iş yapmak anlamına geldiğini, bunların da adil davranmak ve Allah'tan korkmakla eş anlamlı olduğunu, İslamiyet'in asıl sırrının ihlâs ve rızâ-i İlâhî olduğunu göstermektedir.20

    B- İhlâsın Kısımları

    İhlâs ve samimiyetin, kişisel ve toplumsal olmak üzere iki boyutu vardır. Yani ihlâs ve samimiyet insanın manevî hayatının temel dinamiği sayıldığı gibi toplumun manevî hayatının da temel dinamiklerinden biridir. Bireyde ihlâs, toplumda "adaletin tecellisi" şeklinde ifadesini buluyor. Eğer bir insanda ihlâs ve samimiyet hâkim olmazsa o insanın nifak ve iki yüzlülük hastalığına yakalanmaması mümkün olmadığı gibi, toplumda her şeyin başı ve yöneticisi durumunda olan adalet tecelli etmediği takdirde kargaşanın baş göstermemesi mümkün değildir. Özellikle para ve ekonominin adaletle yönetilmediği zamanlarda, insanlara parayla her şeyin elde edilebileceği izlenimi verilmiş olur ki, bunun adı "rüşvet-i mutlaka" yönetimidir.21 Bu itibarla denebilir ki, ihlâslı insanlardan meydana gelen toplumlarda mutlaka adalet tecelli eder ve insanlar barış ve mutluluk içinde yaşarlar. Zira ihlâs ve samimiyet sayesinde gerek fert gerek toplum bazında çalışmanın, işbirliğinin ve hayatın bir anlamı vardır. İhlâssız olan, başka bir ifadeyle, iki yüzlülük hastalığına müptela olan insanlarda ve ahlaki çöküntü içerisinde olan toplumlarda dirlik ve düzen olmadığı için refah ve mutluluktan da söz edilemez. Çünkü samimiyetsiz işlerin, çalışmaların, düşüncelerin ve hayatın bir anlamı yoktur. Böyle toplumlarda her şeyin başı ve yöneticisi paradır.

    Bediüzzaman ihlâsı iki açıdan ele alır. Birincisi, İslâm toplumunun dini ve manevî hayatında sorumluluk mevkiinde bulunan bir kişi veya elit bir zümre olmanın getirdiği mükellefiyet açısından ihlâsın önemine işaret eder. İhlâsın bu kısmı hüküm değeri bakımından "farz-i kifâye" derecesindedir. Bediüzzaman, bu noktada, İslâm dünyasında aktif rol oynayan "ehl-i din, eshab-ı ilim ve erbab-ı tarikat" gibi dini gruplardan ihlâslı olmalarını beklemektedir. Dini grupların birbirileriyle olan münasebetlerinde ihlâsın önemine işaret eden Bediüzzaman, ihlâssızlığın bu gruplar arasındaki ihtilafın da gerçek sebebi olduğunu vurgular. "Elim ve feci ve ehl-i hamiyeti ağlattıracak bir hadise-i müthişe" olarak kabul ettiği İslâmî cemaatler arasındaki ihtilaf hastalığının yegane tedavisinin yine ihlâs ile mümkün olabileceğini dile getirir.22

    İkincisi, İslâm dünyasında manevî bir şahsiyete sahip olan bir cemaatin üyesi olmanın, başka bir ifadeyle, Kur'ân hizmetkarı olmanın getirdiği sorumluluk açısından ihlâsın önemine işaret eder. İhlâsın bu kısmı daha çok "farz-ı ayn" hükmündedir. Bu anlamda ihlâslı olmak kişinin imanını, takvasını ve gerçek kurtuluşunu garanti altına alır. İhlâslı olmadığı takdirde öncelikle insanın kendisi yanar. Ancak burada hemen belirtmeliyiz ki, farz-ı kifâyenin mükellefe yüklediği sorumluluk, farz-ı aynın yüklediği sorumluluktan geri değildir. Üstelik farz-ı aynın kazası mümkün olduğu halde farz-ı kifâyenin kazası farz olarak mümkün değildir. Meselâ, sabah namazını kılmayan bir kimsenin bu hatasını kaza yoluyla telafi etmesi mümkün olduğu gibi; kaza etmediği takdirde bile vebali sadece kendisine ait olur. Farz-i kifâyede durum böyle değildir. Meselâ, cihad bir farz-i kifâyedir. Ne var ki, cihatta görev alacak olanlar görevlerini terk ettikleri takdirde İslâm toplumu yok olmakla karşı karşıya kalabilir. Bu anlamda farz-ı kifâye üyelere toplumsal bir sorumluluk yüklerken farz-ı ayn daha çok ferdi sorumluluk yüklemektedir.

    Şimdi ihlâsın bu iki kısmını Bediüzzaman'ın gözüyle ayrı ayrı ele alalım:

    1-Toplumda Sorumluluk Mevkiinde Olanların İhlâsı

    Bir toplumda ihlâslı insan olmak, barış, yüksek ahlak, birliktelik ve mutluluk için ne kadar gerekli ise ihlâssız olmak da o denli yıkıcı ve sarsıcı sonuçlara yol açmakta, üzücü ve gayri ahlakî olaylara sebep olmaktadır. Bediüzzaman sorumlu mevkilerde olan ve toplumu dini ve manevî yönden etkileyen insanların ihlâssız olmalarının İslâm dünyasında yol açtığı toplumsal acı sonuçlara bir soruyla temas etmekte ve tedavi çarelerini de sıralamaktadır. Soru aynen şöyle:

    "Neden ehl-i dünya, ehl-i gaflet, hatta ehl-i dalalet ve ehl-i nifak rekabetsiz ittifak ettikleri halde, ehl-i hak ve ehl-i vifak olan ashab-ı diyanet ve ehl-i ilim ve ehl-i tarikat neden rekabetli ihtilaf ediyorlar?"

    Bediüzzaman "ehl-i hamiyeti ağlattıracak bu müthiş hadisenin" pek çok sebeplerinden yedisini dile getirir. Ancak Bediüzzaman tahlillerinde bazılarının bekleyebileceği gibi kolay bir yol takip etmeyerek ehl-i ilim, ehl-i tarikat ve diğer dini grupları, aralarındaki ihtilaf ve kavga yüzünden kötüleyerek değil, fakat onların ihtilaf ve kavgalarının dini ve sosyolojik temelleri üzerinde durarak şaşırtıcı tahliller sunmakta; ehl-i gaflet ve ehl-i dalalet gruplarının da, kendi aralarında yaptıkları ittifakın hak bir temele dayanmadığını özellikle vurgular. Bediüzzaman dini grupların kendi aralarındaki ihtilaflarının sebepleri olabilecek yedi önemli nokta üzerinde duruyor:

    a) Vazife-ücret dengesizliği:

    Genelde İslâm'ı ve Müslümanları tenkit etmek isteyenlerin sıklıkla dile getirdikleri "Müslümanlık doğru ve gerçek bir temele dayansaydı Müslümanlar bugün bu durumda olmazlardı." şeklindeki klasik suçlamayı reddeden Bediüzzaman'a göre dini grupların ihtilafları hakikatsizlikten gelmediği gibi, ehl-i dalaletin ittifakları hakperestlikten ve bir hakikate dayanmaktan ileri gelmiyor. Ona göre din adamlarının ihtilafı vazife-ücret dengesizliğinden ileri geliyor. Çünkü ehl-i dünyanın sosyal hayattaki görevleri ve bu görevler karşılığında alacakları maddî ya da manevî ücret belirlenmiş iken, din adamlarının yaptıkları dini hizmet tüm topluma yönelik olduğu için bu hizmetler karşılığında alacakları maddî ve manevî ücret tayin edilmemiştir. Bu durum, dini tebliğ ederlerken dini grupların birbirileriyle rekabet etmelerine sebep olmakta ve ihtilafa yol açmaktadır. Bu vazife-ücret dengesizliği rekabet ve ihtilaf hastalığına, dolayısıyla ihlâssızlığa sebep olmaktadır. Bediüzzaman bu hastalığın çaresinin ihlâs olduğunu vurgular. Bu noktada ihlâsın yönü şöyledir: Her şeyden önce dinî gruplar hakperestliği nefisperestliğe tercih etmek ve dini tebliğ etmenin bir görev olduğunu, bu konuda muvaffak olmak ve dini insanlara kabul ettirmenin Allah'a ait bir iş olduğunu, insanlara kabul ettirmek ve insanların teveccühlerini kazanmanın tebliğin bir parçası olmadığını bilmek mecburiyetindedirler. İhlâs ancak bu şekilde kazanılır.23

    b) Sevap kazanma hırsı:

    Bediüzzaman'a göre diyanet ehlini ihtilafa ve rekabete sevk eden temel sebeplerden biri de onların "hırs-ı sevap ve vazife-i uhrevîyedeki kanaatsizlikleridir. Bu sevabı ben kazanayım, bu insanları ben irşad edeyim, benim sözümü dinlesinler" şeklinde ifadesini bulan sevap kazanma hırsı, aslında âhiret açısından güzel bir haslet olmasına rağmen, Müslümanlar arasında rekabete yol açtığı için ihlâsı kaçırmakta, riyâ ve gösteriş kapısını açmaktadır. Bediüzzaman'a göre yanlış olan bu durum insanlarda manevî bir yara açtığı gibi, ruhî bir hastalığa da sebep olmaktadır. Bunun tedavisi de "Cenab-ı Hakk'ın rızâsının, kesret-i etba ve fazla muvaffakiyet ile değil, ihlâs ile kazanıldığı"nı bilmek ve buna inanmakla olur.24

    Bediüzzaman'a göre dinî cemaat liderlerinin "herkes beni dinlesin" şeklinde bir kanaate kapılmaları yersizdir. Çünkü hak ve hakikati dinleyen sadece insanlar değildir. Kâinatın her tarafında şuur sahibi mahlûklar, ruhaniler ve melekler vardır. Çok sevap kazanmak isteyen bir kimse ihlâsı esas aldığı zaman ağzından çıkan mübarek kelimeler ihlâs ile havada canlanır, şuur sahibi kulaklara girip onları nurlandırır.25

    c) Uhrevî hizmetlerde benlikten kurtulamamak:

    Bediüzzaman'a göre dinî gruplardaki ihlâssızlığın ve buna bağlı olarak gelişen rekabet duygusunun en önemli sebeplerinden birisi de, diyanet ehlinin, âhirete ait ve ileriye dönük sevaplara kalben ve ruhen yöneldikleri sırada benlikten kurtulamamalarıdır. Bu önemli hastalığın ilacı "Allah için seviniz"26 prensibinden hareketle benliği bırakmak ve kim olursa olsun, hak yolda yürüyen herkesle iftihar etmektir. Hatta, benlikten kurtulabilmek için arkadaşlarına tabi olmak ve gerekirse imamlık şerefini onlara bırakmak gerekir.27

    d) Güçlü bir istinat noktasına dayanmak:

    Bediüzzaman'a göre diyanet ehlinin sürekli ihtilaf içinde olup ittifak edememeleri zaaftan değildir. Tersine onların ihtilafı, kamil imandan gelen güçlü bir istinat noktasının var olmasından ileri geliyor. Ehl-i dalaletin ittifak içinde hareket etmeleri ise, kalben dayanabilecekleri bir istinat noktasının bulamamasından ileri geliyor. Çünkü zayıflar ittifaka muhtaç oldukları için kuvvetle ittifak ederler. Güçlüler ise, bir araya gelmeye ve daha da güçlenmeye ihtiyaç hissetmediklerinden. ittifakları zayıf oluyor. Bu tabiatta var olan bir kanundur. Meselâ, aslanlar tilkiler gibi ittifaka muhtaç olmadıkları için tek başlarına gezerler. Yabani keçiler kurtlardan korunmak için bir sürü teşkil ederler. Dolayısıyla zayıfların topluluğu ve şahs-ı manevîsi güçlü olduğu gibi, güçlülerin cemiyeti ve şahs-ı manevîsi de buna göre zayıftır. Sonuç olarak ehl-i hak olan dindarlar ittifaktaki gerçek kuvveti düşünmedikleri hatta aramadıkları için zararlı bir ihtilafa düşerler. Ehl-i dalalet ise, aczleri vasıtasıyla ittifaktaki gücün faydasını hissettiklerinden bir araya gelebiliyorlar. İşte bu ihtilaf hastalığının çaresi "ihtilafa düşmeyin, sonra cesaretiniz kırılır, gücünüz de elden gider"28 ayeti ve "iyilik ve takva konusunda işbirliği yapınız"29 ayetindeki ilâhî emirleri düşünerek riyâ ve gösterişten kurtulmaya çalışmaktır.30

    e) Dünyevi işlere zaman ayıramamak:

    Bediüzzaman'a göre ehl-i hak genellikle âhirete ait faydaları düşündüğünden dünya hayatına ait meselelere yeterince eğilemiyor. Önemli bir sermaye olan vaktini bir tek meseleye harcamadığı için meslektaşlarıyla ittifakları muhkemleşmiyor. Ehl-i dünya ise yalnız ve yalnız dünya hayatını düşündüklerinden bütün hissiyatı, ruhu ve kalbiyle dünyaya ait meselelere şiddetli bir şekilde sarılır. Gerçekte beş paraya değmeyen bir cam parçasına beş lira değer verdiği gibi, beş yüz liralık vaktini de o dünyevi meseleye hasreder. Elbette bu kadar fiyat verip şiddetli hissiyat ile sarılmak batıl yolda bile olsa, samimi bir ihlâstan kaynaklandığı için muvaffakiyete ve ehl-i hakka galebe etmeye sebep olur. Bu galebe sonucunda ehl-i hak zillete, mahkûmiyete ve riyaya düşüp ihlâsı kaybeder ve ehl-i dünyaya dalkavukluk yapmaya mecbur olur. Bunun çaresi ise, birbirinin kusuruna bakmamak, ayıpları görmemek, "Boş sözlerle, çirkin davranışlarla karşılaştıkları zaman, izzet ve şereflerini muhafaza ederek oradan kaçıp giderler."31 ayetinde yer alan edep prensipleriyle edeplenmek ve harici düşmana karşı dahili münakaşalara son vermektir.32

    Bediüzzaman'a göre müminler ehl-i dünyadan daha şiddetli bir şekilde birbirileriyle ittifak etmekle yükümlüdürler. Çünkü yüzlerce ayet ve hadis uhuvveti, muhabbeti ve müminler arasındaki işbirliğini emrediyor. O halde müminler meslektaşları ve dindaşlarıyla, ehl-i dünyadan daha çok ittifak etmek zorundadırlar. Eğer bir mümin "Böyle küçük meseleler için kıymettar vaktini sarf etmektense o çok kıymetli vaktini zikir ve fikir gibi kıymettar şeylere sarf edeceğim" deyip ittifakı zayıflaştırırsa büyük bir sorumluluk altında kalır. Çünkü müminlerin ittifakına çalışmak manevî bir cihattır. Manevî cihatta ise, küçük mesele zannedilen şey bazen çok büyük olabilir.33

    f) Müsabaka şartlarına riayet edememek:

    Bediüzzaman'a göre ehl-i hakkın ihtilaflı rekabetleri kıskançlıktan ve dünya hırsından değil, hak yolda güzel bir haslet olan müsabaka şartlarına riayet edememektendir. Ehl-i dalalet, menfaatlerini kaçırmamak için her şartta arkadaşlarıyla ittifak edip menfaat etrafında toplanabildikleri halde dindarlar ihlâsı kaçırıp sırf Allah rızâsı için çalışmadıkları ve birbirileriyle hayırlı işlerde yarışacakları yerde kıskançlık ve haset damarıyla hareket ettikleri için Müslümanların zillet ve mağlubiyetlerine sebep olmuşlardır. Oysa dini ve uhrevî işlerdeki müsabaka şartları ile dünyevi işlerdeki müsabaka şartları aynı değildir. Meselâ, dini ve uhrevî hizmetlerde haset ve kıskançlık olamaz. Çünkü dünyada bir tek şeye çok kimseler talip olduğundan ve bu geçici dünya insanın sınırsız arzularını tatmin edemediğinden ister istemez kıskançlık ve rekabet ortamı doğuyor. İnsanlar arzu ve isteklerini tatmin edebilmek için birbirileriyle yarışırlar. Âhiret ve âhirete ait işler ise kıskançlık ve rekabet konusu olamaz. Çünkü âhirette bir tek insana beş yüz sene mesafelik bir Cennet veriliyor. Bu itibarla âhiret işlerinde kıskançlık ve rekabeti doğuracak bir yarışma söz konusu olamaz. Bediüzzaman'a göre uhrevî amellerde kıskançlık eden ya riyâkardır, amal-i saliha suretiyle dünyevi neticeleri arıyor; veyahut sadık cahildir ki, amal-i salihanın nereye baktığını bilmiyor ve a'mal-i salihanın ruhu, esası ihlâs olduğunu derk etmiyor.34

    g) İzzet ve zillet dengesi:

    Bediüzzaman'a göre ehl-i dünya ve ehl-i gaflet hak ve hakikate istinat etmedikleri için zayıf ve zelildirler. Bu yüzden her zaman kuvvetlenmeye muhtaçtırlar. Ehl-i hak ise hak ve hakikate istinad ettikleri için her biri gittiği yolda yalnız Rabbini düşünüp tevfikine itimat ettiğinden manen kendisinde bir izzet ve arkasında büyük bir güç hisseder. Za'af hissettiği vakit yalnız Rabbine yalvarır ve Ondan medet ister. Kendi meşrebine muhalif olanlara karşı bir işbirliği ihtiyacını hissetmez. Hatta eğer kendisinde benlik varsa kendisini daima haklı ve muhalifini haksız kabul eder. Bu durum ittifak ve muhabbet yerine ihtilaf ve rekabete yol açar. Bediüzzaman'a göre bu müthiş sebebin yol açtığı vahim neticeleri önlemenin yegâne çaresi dokuz emirdir:

    1- Müspet hareket etmek, yani kendi mesleğinin muhabbetiyle hareket etmek.

    2- İslâm dairesi içinde hangi meşrepten olursa olsun medar-i muhabbet, uhuvvet ve ittifak olacak noktaları düşünüp ittifak etmek.

    3- Kişi "mesleğim haktır veya daha güzeldir" diyebilir. Ancak başka mesleklerin çirkinliğini ima eden "Hak yalnız benim mesleğimdir" veya "güzel benim meşrebimdir" diyemez olan insaf düsturunu rehber edinmek.

    4- Ehl-i hak ile ittifak etmenin tevfik-i ilâhînin bir sebebi ve diyanetteki izzetin bir medarı olduğunu düşünmek.

    5- Ehl-i dalalet cemaat şeklinde ve kuvvetli bir şahs-ı manevî dehasıyla hücum ettiği için, o sahs-ı manevîye karşı her türlü ferdi mukavemetin zayıf düştüğünü anlayıp ehl-i hak ile ittifaktan bir şahs-ı manevî çıkarıp hakkaniyeti muhafaza ettirmek.

    6- Hakkı batılın hücumundan kurtarmak

    7- Nefsini ve enâniyetini

    8- Ve yanlış düşündüğü izzetini

    9- Ve ehemmiyetsiz, rekabetkarane hissiyatını terk etmekle ihlâsı kazanır, vazifesini hakkıyla ifa eder.35

    Dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan birisi şudur ki, ehl-i diyanet ve ehl-i dünya açısından başarı veya başarısızlığa baktığımız zaman sıfatların ve nitelikli davranışların galip geldiğini göreceğiz. Yani güzel hasletler, yüksek ahlak ve değerli sıfatlar kimde ise o başarılı olur. Bediüzzaman, Müslümanlarda olması lazım gelen sıfatların gayri Müslimlerde olması halinde galibiyetin de yer değişeceğine işaret etmektedir. Başka bir ifadeyle, kâfirdeki Müslüman bir sıfat kâfiri muvaffak kılar, aynı şekilde Müslüman'daki kâfir bir sıfat Müslümanı mağlup eder. Onun için "Hak daima üstündür"36 hadisi netice ve sıfatlar itibariyle doğrudur.37 Çünkü sıfat-ı kelamdan gelen teşri'i emirlere karşı itaat ve isyan olabileceği gibi sıfat-ı iradeden gelen tekvini emirlere karşı da itaat ve isyan vardır. Birincisinde ceza ve mükâfat genellikle ahirette olur. İkincisinde ise, ekseriyet itibariyle dünyada galip olmak veya mağlup olmak şeklinde tecelli eder. Meselâ, sabrın mükâfâtı zaferdir, tembelliğin cezası fakirlik ve sefalettir, çalışmak ve çalışmada sebat etmenin mükafatı galebe etmek ve üstün gelmektir. Bu durumda kâfirin tekvini emirlere karşı itaatte bulunması, ona galibiyet ve üstünlük gibi bir avantaj sağlarken, Müslüman'ın aynı emirlere karşı isyan etmesi ve onları dikkate almaması Müslüman'ın mağlubiyetine yol açmıştır denebilir. Eğer bugün Müslümanlar ittifak edecekleri yerde ihtilaf ediyorlarsa başarmaları ve düşmanlarına galip gelmeleri mümkün değildir. Aynı şekilde kâfirler işlerinde ve çalışmalarında samimi bir ittifak sergiledikleri zaman galip gelirler. Bediüzzaman tüm bu açıklamalarıyla ihlâssızlığın bir hastalık ve bir ahlaki zaaf olduğuna inanır ve bu hastalığın ancak ihlâs ile tedavi edilebileceğine işaret eder.

    2- Kur'ân Hizmetkarlarının İhlâsı

    Bediüzzaman, "âhiret kardeşlerim ve hizmet-i Kur'âniyede arkadaşlarım" dediği Nur Talebeleri için yazdığı 21. Lem'a'nın başına önemli bir not koymuştur: "Bu lem'a la'akal her on beş günde bir defa okunmalı." Bediüzzaman bu sözüyle ihlâsın "Nur Talebeleri" için ne kadar önemli olduğunu vurguladığı gibi, onların başarılarının sırrının da ihlâs olduğuna işaret etmiştir. Bediüzzaman'ın bu sözleri aslında Kur'ân'a hizmet etmeyi amaç edinen bütün İslâmî cemaatler için de geçerlidir. O, 21. Lem'a'da, insan hayatında ve özellikle uhrevî hizmetlerde gerekli olan ihlâsın dokuz temel özelliğine vurgu yapar:

    1) En mühim bir esas,

    2) En büyük bir kuvvet,

    3) En makbul bir şefaatçi,

    4) En mühim bir nokta-i istinad.

    5) En kısa bir tarik-i hakikat

    7) En makbul bir dua-i manevî

    8) En kerametli bir vesile-i makasıd

    9) En yüksek bir haslet ve en sâfî bir ubudiyet

    Bediüzzaman'a göre bu kadar önemli olan ihlâsın iki önemli ayağı vardır: Birincisi, amelde rızâ-i İlâhîyi gözetmek, ikincisi ise, kardeşlik hukukuna riayet etmektir. Bediüzzaman, ihlâsı kazanmak, ihlâsın engellerini aşmak ve onu muhafaza etmek amacıyla Nur Talebeleri için ikisi kardeşlik hukukunu muhafaza etmekle alakalı, birisi amelde rızâ-i İlâhîyi gözetmekle ilgili, bir diğeri de ihlâsın ve doğru olmanın gücüyle alakalı olmak üzere dört düstur ortaya koymuştur.

    a) Birinci Düstur: Hizmet-i Kur'âniyede bulunanları tenkid etmemek:

    Bediüzzaman, Hz. Peygamber'in "müminler bir ceset gibidir"38 hadisinden hareketle hizmet-i Kur'âniyede bulunanların topluluğunu, tek bir vücut kabul ederek bir insanın vücuduna ya da bir fabrikaya benzetmektedir. Bir insanın azaları birbirine rekabet etmediği ve bir fabrikanın çarkları birbiriyle rekabet edercesine uğraşmadığı gibi, Kur'ân hizmetinde bulunanların da birbirileriyle rekabet ederek uğraşmaları doğru değildir. Aksi takdirde insan vücudu vücut olmaktan çıkacağı, fabrika da sonuçsuz ve lüzumsuz kalacağı gibi, Kur'ân hizmetinde bulunanlar da ihlâsın verdiği manevî kuvvetten yoksun kalarak dağılırlar. Hatta Bediüzzaman'a göre hakiki ihlâsın gereği, kendisine rakip olabilecek bir kardeşi hakkında kardeşlik hislerini besleyerek onun üstünlüğüyle iftihar etmektir. Bu hususla alakalı olarak şöyle der: "Sakın birbirinize tenkit kapısını açmayınız. Tenkit edilecek şeyler kardeşlerinizin dışındaki dairede çok var. Ben nasıl sizin meziyetinizle iftihar ediyorsam, siz de Üstadınızın nazarıyla birbirinize bakmalısınız. Adeta her biriniz ötekinin faziletlerine naşir olunuz."39

    b) İkinci Düstur: Dostluğu gözetmek:

    Dostluğun, kardeşliğin ve arkadaşlığın hizmet-i Kur'âniyedeki önemine işaret eden Bediüzzaman, Kur'ân hizmetinde bulunanların kendi arkadaşlarının faziletleriyle iftihar etmeleri ve onların şerefleriyle şereflenmeleri gerektiğini ifade eder. Ehl-i tasavvufun Hz. Peygamber'in veya şeyhin sevgisini temel alan "fenafi'r-Resul ve fena fi'ş-şeyh" şeklindeki düsturlarına bağlı olmalarına karşılık Kur'ân hizmetinde bulunanların, kardeş sevgisini esas alan "fenafi'l-ihvan" düsturuna bağlı olmalarının daha doğru olacağını düşünen Bediüzzaman "fena fi'l-ihvan" düsturunu şöyle izah eder: "Yani kendi hissiyat-i nefsaniyesini unutup kardeşlerinin meziyetleri ve hisleriyle fikren yaşamaktır."40

    c) Üçüncü Düstur: Amelde rızâ-i İlâhîyi gözetmek:

    Bediüzzaman, bu düsturu açıklarken hizmet arkadaşlarına özetle şöyle der: "Amelinizde rızâ-ı İlâhî olmalı. Eğer ameli dolayısıyla Allah bir insandan razı olursa bütün dünya küsse ehemmiyeti yoktur. Eğer insanın amelini Allah kabul ederse, bütün halk reddetse tesiri yoktur. Allah râzı olduktan ve kabul ettikten sonra isterse ve hikmeti iktiza ederse halka da kabul ettirir, onları da râzı eder. Onun için bu hizmette doğrudan doğruya ve yalnız Cenab-ı Hakk'ın rızâsını esas maksat yapmak gerektir"41 Çünkü O'na göre amelin (ibadetin) ruhu ihlâs olduğu gibi42 ibadetin kabul edilebilmesinin tek şartı da yine ihlâstır.43 Hatta Kur'ân'da "imanınızda ihlâslı olun" yerine "iman edin" cümlesinin kullanılması ihlâslı olmayan imanın zaten iman sayılamayacağına işaret etmektedir.44

    Bediüzzaman, bu konuda en çok korkulan şeyin hizmet-i imaniye esnasında insanların rızasını gizli de olsa talep etmeye çalışmaktır. Bir çok mektubunda bu konuya temas etmekte ve talebelerini bu konuda uyarmaktadır. Hatta kendisine övgü yağdıran bir çok mektubu, sırf Allah rızâsına aykırı olmasın diye ya reddediyor, ya Risale-i Nur adına kabul ediyor veyahut üzerine bazı notlar düşerek düzeltmeye çalışıyor. "Lütfi'nin arkadaşı Zeki" olarak imzasını atan bir talebesinin kendisine yazdığı bir mektubunda, "Aziz Üstad! Hizmetin göklerde gezsin ve siz destanlarda geziniz" şeklinde bir ifadeye yer vermesi üzerine Bediüzzaman'ın şu notunu görüyoruz: "Bu kardeşimin bu hissine iştirak etmiyorum. Rızâ-i İlâhî kafidir. Eğer O yar ise her şey yardır. Eğer O yar değilse bütün dünya alkışlasa beş paraya değmez. İnsanların takdiri, istihsanı eğer böyle işte, böyle amel-i uhrevîde illet ise, o ameli iptal eder. Eğer müreccih ise o ameldeki ihlâsı kırar. Eğer müşevvik ise saffetini izale eder."45

    d) Dördüncü Düstur: İhlâstaki manevî gücü fark etmek:

    Bediüzzaman bu düsturu açıklarken "Bütün kuvvetinizi ihlâsta ve hakta bilmelisiniz." diyerek konunun önemine işaret eder. Ona göre ihlâslı olmak ya da haklı bir konumda olmak bizatihi insana güç kazandıran bir durumdur. İhlâsın insana ve topluma bu kadar güç kazandırmasındandır ki, haksızlar bile haksızlıkları içinde gösterdikleri ihlâs ve samimiyet yüzünden kuvvet kazanıyorlar.46 Çünkü başarı ve galibiyet için vasıflar ve vesileler önemlidir. Başka bir ifadeyle, bir kâfirde bulunan Müslüman bir sıfat, Müslüman'daki gayri meşru sıfatına galip gelir, neticede Müslüman değil, kâfir başarılı olur.47

    Bediüzzaman ihlâsta bulunan güç ve kuvvete kendi hizmetini örnek vererek, yüz hatta bin misli fazla yardımcılara rağmen 20 yılda İstanbul'da ve kendi memleketi olan Van'da yaptığı dini ve ilmi hizmetin yüz mislinin Barla'da 7-8 yılda gerçekleştiğini ifade eder ve şöyle der: "… Burada (Barla'da) ben yalnız, garip, yarım ümmi ve insafsız memurların tarassudat ve tazyikatları altında yedi-sekiz sene sizinle ettiğim hizmet yüz derece eski hizmetten daha fazla muvaffakiyeti gösteren manevî kuvvet sizlerdeki ihlâstan geldiğine katiyyen şüphem kalmadı."

    Bediüzzaman'a göre Allah da ihlâs sahiplerine özel bir önem atfetmektedir. Adeta insanlardaki ihlâs gücü Allah'ın merhametini celbetmeye vesile oluyor, denilebilir. Bu manada birçok yerde kendisinin ve Risale-i Nur Talebelerinin "istihdam edildiğinden" söz ederek, ihlâs ve sadakat sahibi olanların Allah tarafından istihdam edildiklerini dile getirir. Süleyman adında kendisine hizmet eden bir talebesinin yaptığı hizmet karşılığında maddî hiç bir şey kabul etmediğine dikkat çeken Bediüzzaman, o talebenin, hizmetini safi, halis ve lillah için yapmasından dolayı Allah tarafından istihdam edildiğini söyler.48

    Kur'ân-ı Kerim'de sabırlı yüz adamın bin insana bedel olduğu, başka bir ifadeyle sabırlı bir tek adamın on adam kuvvetinde olduğu49 ifade edilmekle birlikte Bediüzzaman "Bazen bir adamın ihlâsı 20 adam kadar fayda verir"50 diyerek ihlâsın verdiği kuvveti bir misalle izah ediyor ve özetle şöyle diyor:

    "Dört kere dört ayrı ayrı yazılsa on altı eder. Eğer sayısal değerleri itibariyle bir çizgi üstünde omuz omuza verseler dört bin dört yüz kırk dört değerinde olur. Aynı şekilde Kur'ân'a hizmet eden dört fedakar insanın manevî gücünün dört bin kişinin gücünü aştığı pek çok tarihi vaka ile sabittir."51 Bediüzzaman uhuvvetin ve iman kardeşliğinin yol açtığı hem matematiksel, hem manevî gücün sırrını şöyle izah eder: "Hakiki ve samimi bir ittifakta her bir fert sair kardeşlerin gözüyle de bakabilir ve kulaklarıyla da işitebilir. Sanki on hakiki müttehit adamın her biri yirmi gözle bakıyor, on akılla düşünüyor, yirmi kulakla işitiyor ve yirmi elle çalışıyor." Hatta O'na göre samimi bir dayanışma korkulara ve ölüme karşı bile önemli bir siperdir. Çünkü ölüm gelse bir ruhu alır. Ama sırr-ı uhuvvetle, rızây-ı İlâhî yolunda ve uhrevî işlerde kardeşleri adedince ruhları olduğundan biri ölse, "Diğer ruhlarım sağ kalsınlar. Zira o ruhlar her vakit sevapları bana kazandırmakla manevî bir hayat idame ettirdiklerinden ben ölmüyorum" der ve ölümü gülerek karşılar.52

    Bediüzzaman yukarıda anlatılan ihlâs düsturlarına çok önem atfeder. Hatta Nur Talebelerini sarsmak ve onları meşrep ve fikir ihtilafıyla birbirine düşürmek için üç adamın tayin edildiğine dikkat çekerek, bu planı bertaraf etmenin tek çaresinin ihlâs düsturlarına sarılmak olduğunu vurgular ve özetle şöyle der: "Bizler, imkan dairesinde bütün kuvvetimizle lem'a-i ihlâsın düsturlarını ve hakiki ihlâsın sırrını mabeynimizde istimal etmek vücup derecesine çıkmıştır. Bizler lüzum olsa birbirimize ruhumuzu feda etmeye hazır olmalıyız."53

    C- İhlâsın Muhafazası

    Bediüzzaman ihlâsı kazanmanın ve onu muhafaza etmenin gerekliliği hususunda bir çok noktaya temas etmiştir. Ona göre bazı sebepler insanı daha çok ihlâslı olmaya sevk ettiği gibi ihlâsın muhafazasını da sağlamaktadır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür.

    1- Rabıta-i Mevt

    Bediüzzaman ihlâsı kazanmanın ve onu muhafaza etmenin en önemli vesilelerinden birisinin rabıta-i mevt (ölümü düşünmek) olduğunu ifade eder. Ona göre ihlâsı zedeleyen, insanı dünyaya ve riyâya sevk eden "tul-i emel" (hiç ölmeyecekmiş gibi uzun yaşama ümidi) olduğu gibi, riyâdan nefret ettiren ve ihlâsı kazandıran da rabıta-i mevttir. Yani ölümü düşünüp dünyanın fani olduğunu mülahaza edip nefsin desiselerinden kurtulmaktır. Bediüzzaman "Her nefis ölümü tadacaktır"54 ve "Muhakkak ki, sen de öleceksin onlar da öleceklerdir"55 ayetlerine ve "Lezzetleri tahrip edip acılaştıran ölümü çok zikrediniz"56 hadisine dayanarak ölüm düşüncesinin ihlâsı muhafaza etmenin en büyük vesilesi olacağını söyleyerek, gaflet ve alışkanlık perdelerini insanın gözünden kaldıran şu ilginç misali zikreder: "Evet insan bu kısa ömür ağacının başındaki tek meyvesi olan kendi cenazesine bakabilir. Onunla yalnız kendi şahsının mevtini gördüğü gibi, bir parça öbür tarafa gitse asrının ölümünü de görür, daha bir parça öbür tarafa gitse dünyanın ölümünü de müşahede eder, ihlâs-i etemme yol açar."57

    2- Tefekkür-Huzur

    Bediüzzaman'a göre, insan tahkikî iman kuvvetiyle ve tefekkür-ü imanîden gelen parıltılarla bir nevi huzur bulabileceğini ve bu imanî tefekkür sayesinde Allah'ın her yerde hazır ve nazır olduğunu düşünerek Ondan başkasının teveccühünü aramanın, Onun huzurunda başkasına bakıp ondan medet istemenin o huzurun edebine aykırı olacağını düşünür, riyâdan kurtulur ve ihlâsı kazanır.58

    3- Beşerin Zulmü

    Bediüzzaman Kur'ân hizmetkarlarının, Kur'ân hizmetinde temel bir kural olan "müspet hareket" prensibine bağlı oldukları için, her olayı hayra yorma ve her şeyde kader-i İlâhînin olumlu bir cilvesini görmek istidadında olduklarını ifade eder. Kendi ifadesiyle, "Risâle-i Nur'un meslek-i esası ihlâs-i tam ve terk-i enâniyet ve zahmetlerde rahmeti ve elemlerde baki lezzetleri hissedip aramak ve fani aynı lezzet-i sefihanede elemleri… göstermektir."59 Ona göre her hadisede iki sebep vardır. Birisi zahiridir ki, insanlar buna göre hükmedip çok defa zulmederler. Birisi de hakikattir ki, kader-i İlâhî ona göre hükmeder. Meselâ, bir adam yapmadığı bir hırsızlık suçu ile zulmen hapse atılır; fakat gizli bir cinayetine binaen kader-i İlâhî hapsine hüküm verir. Beşer zulmeder, kader adalet eder.60

    Bediüzzaman yaklaşık on ay süren Denizli hapsini bir musibet olarak kabul eder; ancak bu musibetin elması cam parçalarından, sadık ve fedakar insanları tereddütlü ve sebatsızlardan, halis ve muhlisleri benlik ve menfaatini bırakmayanlardan ayırdığına dikkat çekerek hapis musibetiyle imtihan olmanın iki önemli neticesini şöyle zikreder: "Birisi, zulm-u beşer, ehl-i dünyaya ve siyaset evhamlarına dokunan kuvvetli bir tesanüd ve ihlâsla fevkalade bir hizmet-i diniyeye yol açtı. İkincisi, kader-i İlâhî birbirini çok seven fakat görüşmek imkanına sahip olmayan kardeşleri bir meclise getirdi; zahmetleri ibadete ve zayiatları sadakaya çevirdi."61 Hatta Bediüzzaman Denizli hapsinden arkadaşlarına yazdığı bir mektubunda, "Bu işkence neden oluyor, hizmetimize ne faydası vardır?" diye kendi kendine bir soru sormuş, daha sonra bu soruya cevap meyanında "zahmet içinde rahmet vardır" düşüncesinden hareketle şunları yazmıştır: "Birden bu sabah kalbe geldi ki, sizin bu şiddetli imtihana girmeniz ve altın mı, bakır mı diye mihenge vurularak her bakımdan insafsızca tecrübe edilmeniz hizmetiniz için gereklidir. Çünkü böyle bir imtihan meydanında herkes anladı ki, bu hizmette hiç bir hile, hiç bir garaz, hiç bir enaniyet, dünyevi ya da uhrevî hiç bir şahsi menfaat yoktur."62

    Görülüyor ki, Bediüzzaman, "zahmet içinde rahmet vardır" kaidesinden hareket ederek ve her olayda kaderin adalet yönünü düşünme yönündeki iyimser ve hoşgörülü karakteriyle beşer zulmünün Kur'ân hizmetkârlarını ihlâsa ve samimiyete sevk edip riyadan kurtardığına inanmaktadır.

    D- İhlâsın Alametleri

    Bediüzzaman sık sık ihlâslı olmanın kolay olmadığını vurgulayarak bu konuda bazı ipuçlarına ve alametlere temas etmektedir. Şöyle ki:

    1- Sebat ve Metanet

    Bediüzzaman birçok mektubunda Kur'ân hizmetinde ihlas-ı tammeden sonra en büyük esasın sebat ve metanet olduğunu ifade eder.63 Davaya bağlılık ve deyim yerindeyse, bulunduğu mevziyi terk etmemek anlamına gelen sebat ve metanet ihlâslı olmanın bir alameti olduğunu söylemek mümkündür. Ona göre Nur hizmetinin verdiği manevî büyük neticelere karşılık, Risale-i Nur da hizmetkârlardan sarsılmaz bir sadakat ve kırılmaz bir metanet istemektedir. Bediüzzaman "Isparta Kahramanları" dediği ilk talebelerini örnek göstererek onların gösterdikleri harikaların ve cihan değerindeki Nur hizmetinin esasının onların harika sadakatleri ve fevkalade metanetleri olduğu ifade ederek şöyle der: "Bu metanetin birinci sebebi kuvvet-i imaniye ve ihlâs hasletidir, ikinci sebebi cesaret-i fitriyedir."64

    2- Sadakat

    Bediüzzaman'a göre ihlâsın önemli alametlerinden birisi de sadakattir. O, "sadakat ve ihlâsın dahi velayet gibi kerametleri vardır"65 diyerek sadakat ve ihlâsın insanın manevî hayatındaki yerine ve gücüne işaret etmektedir. Bediüzzaman bir çok mektubunda Nur Talebelerinin "iman ve sadakat şartıyla"66 kendi dualarında dahil olduklarını özellikle vurgular ve sadakatin ihlâsın en büyük alametlerinden biri olduğunu ifade eder. Hatta ahirzamanda gelecek olan zatın (Mehdi'nin) en önemli üç vazifesinden söz ederken bu üç vazifenin en büyüğü ve en ehemmiyetlisinin iman-ı tahkikiyi neşretmek ve ehl-i imanı dalaletten kurtarmak olduğunu ifade ettikten sonra "ancak bu vazife maddî kuvvetle değil, kuvvetli bir itikad ve ihlâs ve sadakatle yapılır" demektedir.67 Şu halde sadakat ihlâsın en önemli alametlerinden birisidir, denilebilir. Çünkü sadakat olmadan ihlâstan söz etmek de mümkün değildir.

    3- Muvaffakiyeti ve Hayırlı Neticeleri Öncelikli Hedef Yapmamak

    Bediüzzaman ihlâsın alameti olarak Kur'ân hizmetkârlarının yaptığı işin karşılığında maddî ya da manevî hiç bir makamı talep etmemeleri, Allah'a ait olan muvaffakiyet ve hayırlı neticeleri de beklememeleri gerektiğine dikkat çekerek özetle şöyle der: "Biz vazifemiz olan iman hizmetini ihlâsla yapmaya çalışmalıyız. Muvaffakiyet ve hayırlı neticeleri beklemek yönünde Allah'ın işine karışmamalıyız."68 Ona göre Nur Talebeleri, "en hayırlı iş en zahmetli olanıdır" kaidesinden hareketle hapishanedeki sıkıntılara şükretmeli, hatta bu sıkıntılara, amellerinin Allah tarafından kabul edildiğinin bir işareti olarak bakmalıdırlar."69

    E- İhlâsın Kırılması

    Kuşkusuz ihlâsı kazanmak kadar onu muhafaza etmek ve kırılmasına engel olmak da çok önemlidir. Bu itibarla Bediüzzaman ihlâsın nasıl ve hangi hallerde kırılabileceğine işaret etmiştir. Şöyle ki:

    1- Kendini Methetmek

    Bunun zıddı tevazudur. Mütevazı bir insan kendisini methetmeyeceği gibi başkasının kendisini methetmesinden de hoşlanmaz. Bu yüzden Bediüzzaman bir insanın kendisini methetmesinin ihlâsı kıracağına inanır. "Allah, kendini beğenmiş övünüp duran kimseleri asla sevmez"70 ayetinden ve benzeri birçok ayetten hareketle kendi nefsini seven ve kendini beğenen insanın başkalarını samimi olarak sevmeyeceğini, sürekli bir şekilde kendini beğendirmeye çalışacağını, mübalağa ve yalanlarla kendi nefsini daima meth, hatta takdis edeceğini ve sonuçta uhrevî amellerde ihlâsı kaybedeceğini ifade eder.71 Bediüzzaman toplumda imanın kuvvetlenmesi için hakikati hiçbir şeye feda etmeyen ve nefsine hiçbir hisse vermeyen insanların bulunması gerektiğine dikkat çeker.72

    Bediüzzaman kendi eseri olan Risale-i Nur'un neşredilmesinin ve bütün dünyaca tanınıp bilinmesinin nefsine verebileceği memnuniyetin enâniyete yol açacağı ve ihlâsı kıracağı ihtimaline binaen hiç bir müellifin cesaret edemediği bir itirafta bulunmuştur. Buna göre Risale-i Nur kendi eseri ve malı değil, Risale-i Nur Kur'ân'ın malıdır. Şu sözler onundur: "Bunu katiyyen ilan ediyorum ki, Risâle-i Nur Kur'ân'ın malıdır. Benim ne haddim var ki, ona sahip olayım; ta ki, kusurlarım ona sirayet etsin. Belki ben o nurun kusurlu bir hadimi ve o elmas mücevherat dükkanının bir dellalıyım. Benim karmakarışık vaziyetim ona sirayet edemez, ona dokunmaz."73

    Bediüzzaman, Risale-i Nur'un verdiği dersin, ihlâs hakikati, enâniyeti terk etmek ve daima kendini kusurlu bilmek olduğunu vurgulayarak, kusurların birer akrep gibi insanın boynuna dolandığını, bu kusurları iyi niyetle haber verenlere minnettar olmak gerektiğini dile getirir.74 Ancak Bediüzzaman kusurları haber verirken iyi niyetin ve her zaman iyimser düşünmenin önemine işaret ederek şöyle der: "Bizler kusurumuzu görene ve bize bildirene -fakat hakikat olmak şartıyla- minnettar oluyoruz, 'Allah râzı olsun' deriz. Boynumuzda bir akrep bulunsa, ısırmadan atılsa nasıl memnun oluruz; aynı şekilde kusurumuzu -fakat garaz ve inat olmamak şartıyla ve bid'alara ve dalalete yardım etmemek kaydıyla- kabul edip minnettar oluyoruz."75 Çünkü Risale-i Nur mesleğinin esası "mahviyet, ihlâs ve terk-i enaniyettir."76

    Bediüzzaman, kendisini methetmek isteyen bazı Nur Talebelerine yazdığı mektupta, şan ve şereften, kendine güvenmek ve şahsını beğendirmekten ürktüğünü, kendisine karşı yapılan övgülerden asla hoşlanmadığını açıkça ifade ederek şöyle der: "İki ihlâs lem'ası ve mesleğimizin ihlâs, uhuvvet ve hillet esasları bu tarz medihlere müsaade etmez."77 Nefsin çok gizli desiseleri bulunduğunu, insanın vakar perdesi altında kendini büyük göstermek için benliğin zararlı ve fani zevklerini arayabileceğini, bunun ise sırr-ı ihlâsa aykırı olduğunu açıkça belirtir.78

    Bediüzzaman, kendisine sık sık övgüler dolu mektuplar yazan talebelerinin bir kısım mektuplarını kabul etmesi üzerine Afyon mahkemesi tarafından "Neden senin talebelerin seni methediyorlar?" diye suçlanmak istemiştir. Bediüzzaman bu suçlamaya karşı yazdığı müdafaasında, talebelerin hüsn-ü zanlarını ve samimi medihlerini bütünüyle reddetmenin onların hatırlarını kırıp Nurlara bir ihanet ve adavet hükmüne geçeceğini, o elmas kalemli ve altın kalpli yardımcıları kaçırmamak için onların medh-ü senalarını asıl mal sahibi ve Kur'ân'ın manevî bir mucizesi olan Risale-i Nur'a çevirdiğini beyan ederek şöyle der: "Acaba hiç bir kanun müstenkif ve razı olmayan bir adamı başkalarının onu methetmesiyle suçlu yapar mı ki, kanun namına hareket eden resmi memur beni suçlu yapıyor?"79

    2- Makamlar

    Bediüzzaman, maddî veya manevî makamların ihlâsı kırabileceğini, kendisinden örnek vererek ihlâsın kırılmaması için siyasetten ve siyaset kokan maddî ve manevî bütün mertebelerden kaçtığını açıkça ifade eder.80 Afyon mahkemesine yazdığı müdafaasında, elinden geldiği kadar nefs-i emmaresini hodfüruşluktan (kendini satmaktan) menetmeye çalıştığını, kendisine hüsn-ü zan eden talebelerinin hatırlarını yüz kere kırdığını, defalarca "Ben mal sahibi değilim, Kur'ân'ın mücevherat dükkanının biçare bir dellalıyım" dediğini söyledikten sonra özetle şunları kaydeder: "Ben değil dünyevi makamları, şan ve şerefi şahsıma kazandırmak, hatta manevî büyük makamlar bana verilse bile, hizmetteki ihlâsıma zarar gelmesin diye o makamları korkarak da olsa reddetmeye karar verdim."81

    Bediüzzaman, hiç bir zaman benlik, şahsiyet, şahsi makamları arzu etmek, şan ve şeref kazanmanın Risale-i Nur mesleğinde bulunmadığını, Nur'daki ihlâsı bozmamak için manevî makamların verilmesi halinde bile o makamları bırakmak zorunda olduğunu ifade eder.82 Hatta ilk kez onda gördüğümüz bir fedakârlık biçiminden de söz etmek gerekir. Bediüzzaman, sadece maddî ve manevî makamları değil, aynı zamanda uhrevî makamları bile Kur'ân hizmeti için terk ettiğini dile getiren belki de ilk mümindir. Talebelerinin "Neden haklı olarak sana verdiğimiz manevî makamları şiddet ve hiddetle reddediyorsun?" şeklindeki sorularına özetle şöyle cevap veriyor: "Nasıl ki, ehl-i hamiyet bir insan, dostlarının hayatını kurtarmak için kendini feda eder, öyle de ehl-i imanın ebedi hayatını tehlikeli düşmanlardan korumak için lüzum olsa -hem lüzum var- değil yalnız layık olmadığım o makamları, belki hakiki hayat-ı ebediyenin makamlarını dahi feda etmeye hazırım."83

    Bediüzzaman'a göre enâniyet çağı olan bu çağımızda büyük makamlar her şeyi kendisine tabi kılar. Hatta dünyevi makamlar için mukaddesatı dahi feda ettirir. Bir adama manevî bir makam verildiği zaman, halkın nazarında kendini muhafaza etmek ve o makama kendini yakıştırmak için bazı kudsî hizmetlerini o makama basamak ve vesile yapar. Böyle bir durumda olan bir kimsenin ihlâsı korumasının mümkün olamayacağını ifade eden Bediüzzaman şöyle der: "Hakikat-i ihlâs, benim için şan ve şerefe ve maddî ve manevî rütbelere vesile olabilen şeylerden beni men ediyor. … Kemiyet keyfiyete nispeten ehemmiyetsiz olduğundan halis bir hadim olarak hakikât-i ihlâs ile, her şeyin fevkinde olan hakaik-i imaniyeyi on adama ders vermeyi, büyük bir kutbiyetle binler adamı irşat etmekten daha ehemmiyetli görüyorum."84

    Bediüzzaman'ın, "Neden Nur Talebelerinin evliyalar gibi manevî zevkler ve maddî kerametlere mazhariyetleri görünmüyor?" şeklindeki bir soruya verdiği cevap maddî ya da manevî makamların ihlâsı nasıl bozduğunu açıkça ifade etmektedir: "Sebebi sırr-ı ihlâstır. Çünkü dünyada muvakkat zevkler ve kerametler, tam nefsini mağlup etmeyen insanlara bir maksat olup uhrevî ameline bir sebep teşkil eder, ihlâsı kırılır. Çünkü amel-i uhrevî ile dünyevi maksatlar, zevkler aranmaz; aransa sırr-ı ihlâsı bozar."85

    3- Maddî Menfaat

    Bediüzzaman "Benim ayetlerimi az bir dünya menfaatiyle değiştirmeyin"86 ayetine dayanarak, maddî menfaatten kaynaklanan rekabetin ihlâsı kırdığını ifade eder. Ona göre bu millet hakikat ve âhiret için çalışanlara, onların uhrevî hizmetlerine iştirak etmek niyetiyle, sadaka ve hediye gibi maddî menfaatlerle yardım etmiştir. Fakat bu menfaat kalben dahi olsa istenilmemelidir. Eğer istenilse ihlâsı zedeler. Kur'ân'a hizmet eden bir kimse, maddî menfaati kalben arzu edip beklenti içinde kaldığı zaman, onu başkasına kaptırmamak için hizmet arkadaşına karşı duyduğu kutsiyeti de kaybolur.87

    4- Şöhretperestlik:

    Bediüzzaman, şöhretperestliğin, şan ve şeref perdesi altında insanlara hoş görünmenin ve onların teveccühünü kazanmanın ve insanların nazar-ı dikkati kendine celbetmenin enâniyeti okşadığını ve nefs-i emmareye bir makam verdiğini ifade ederek bunun önemli bir ruhi hastalık olduğunu, hatta bu durumun "şirk-i hafi" (gizli şirk) denilen riyâkarlığa bir kapı açtığını ve ihlâsı zedelediğini söyler. Bediüzzaman, bu durumun Nur mesleğine bütünüyle aykırı olduğuna ve Nur mesleğinin uhuvvet mesleği olduğuna dikkat çekerek şöyle der: "Madem kardeşlerin şerefi umumiyetle her ferde ait olabilir, o büyük şeref-i manevîyi şahsi, cüz'i bir şerefe ve şöhrete feda etmek Risale-i Nur şakirtlerinden yüz derece uzak olduğu ümidindeyim."88 Ona göre Risale-i Nur şarkirtlerinin kalbi, aklı ve ruhu böyle aşağı, zararlı ve süfli şeylere tenezzül etmez. Fakat herkeste nefs-i emmare bulunduğu için ihtiyatlı davranmak gerekir. Risale-i Nur'un mesleği şeyhlik olsaydı makam bir olur ve o makama müteaddit istidatlar namzet olurdu. Fakat Risale-i Nurun mesleği uhuvvettir. Uhuvvetteki makam geniştir; kardeş kardeşe peder olamaz, mürşid vaziyetini takınamaz. Olsa olsa kardeş kardeşe muavin ve zahîr olur, hizmetini tekmil eder.89

    5- Dinin Dünyaya Alet Edilmesi

    Bediüzzaman "Onlar dünya hayatını seve seve âhiret hayatına tercih ederler."90 ayetinden hareketle, 20. asrın, hayat şartlarını ağırlaştırması ve zaruri olmayan ihtiyaçları zaruri ihtiyaçlar seviyesine çıkarmasıyla Müslümanlara dünya hayatını âhiret hayatına bilerek tercih ettiren bir asır olduğunu ifade eder. Bediüzzaman bizzat yaşadığı bir olaydan söz ederek dünya hayatında muvaffak olsun ve işi rast gelsin diye diyaneti seven ve dini yaşayan bazı zatların kendisiyle alaka kurduklarını, hatta tarikatı bile keşif ve keramet için istediklerini, böyle kimselerin dini vazifelerin uhrevî meyvelerini dünya hayatına bir basamak ve dirsek yaptıklarını söyleyerek özetle şöyle der: "Oysa bunlar bilmiyorlar ki, uhrevî saadet gibi dünya saadetine sebep olan dini hakikatlerin dünyevi faydaları sadece tercih edici ve teşvik edici olabilirler. Eğer illet derecesine çıksa ve hayırlı bir işin yapmasına sebep ve fayda olsa, o ameli iptal eder, en azından ihlâsı kırılır, sevabı kaçar."91

    Bediüzzaman, bu noktadan hareketle salih amelin ücretini bu dünyada beklemenin ihlâsa zarar verdiğini söyler. Kendisine, "Ben adam olamıyorum, gittikçe fenalaşıyorum ve manevî hizmetlerimin neticelerini göremiyorum" şeklinde mektup yazıp yardım isteyen birisine özetle şu cevabı veriyor: "Bu dünya darü'l-hizmettir, ücret almak yeri değildir. Salih amellerin ücretleri, meyveleri, nurları berzahta ve âhirettedir. O baki meyveleri bu dünyaya çekmek ve bu dünyada onları istemek, âhireti dünyaya tabi etmek demektir. Bu şekilde bir amel-i salihin ihlâsı kırılır, nuru gider. Evet, o meyveler istenilmez, niyet edilmez. Verilse teşvik için verildiğini düşünüp şükreder."92

    Bediüzzaman kesin ve net bir dille Risale-i Nur'un dünya işlerine alet edilemeyeceğini söyler. Çünkü Risale-i Nur önemli bir tefekkürî ibadet olması hasebiyle dünyevi maksatlara alet edilmez. Alet edilse ihlâsı kırar. Bediüzzaman, kudsi hizmetleri dünyaya alet edenleri, kavga ederken Ku'an'ı kendisine siper yapan çocuklara benzetmektedir. Başına gelecek darbeleri önlemek için Kur'ân'ı başına koyan kavgacı çocuk misali, "Risale-i Nur muannit hasımlara karşı siper edilemez."93 der.

    6- Havf ve Tamah

    Bediüzzaman'a göre insanda bulunan en önemli hislerden birisi korku damarıdır. Dessas zalimler bu korku damarından çok istifade ediyorlar ve onunla korkakları gemlendiriyorlar. Çok ehemmiyetsiz evhamla çok ehemmiyetli şeyleri onlara feda ettiriyorlar. Halbuki, ona göre Cenab-ı Allah korku damarını hayatı tahrip etmek için değil, hayatı korumak için vermiştir. Eğer insan her şeyden korkacak hale gelirse hayat yaşanmaz bir hal alabilir. Bediüzzaman korku damarının ihlâsın kaybolmasına yol açtığı münasebetiyle talebelerine şöyle der: "İşte ey kardeşlerim, eğer ehl-i ilhadın dalkavukları sizi korkutarak kudsi cihad-i manevînizden vazgeçirmek için size hücum etseler onlara deyiniz ki, biz hizbü'l-Kur'ânız 'Şüphesiz Kur'ân'ı biz indirdik ve onun koruyucusu da biziz'94 ayetinin sırrıyla Kur'ân'ın kalesindeyiz. 'Hasbünallahu ve nime'l-vekil' etrafımızı çevirmiş muhkem bir surdur."95

    Kuşkusuz insanın önünde bekleyen önemli tuzaklardan birisi de tamahtır. Bunu "derd-i maişet" ya da "hırs" olarak da ifade etmek mümkündür. Rızkın mahlûkat arasındaki ilâhî taksimatını anlamayan insan genellikle rızkından endişe etmeye başlar. Bu da, insanın rızk arama çabasında hırs ve tamah göstermesine sebep olur. İhlâsı kıran, uhrevî amelleri zedeleyen ve insanı riyâya sevk eden en önemli faktörlerden birisinin de hırs olduğunu ifade eden Bediüzzaman'a göre, hırs ve tamah insanı riyâkarane bir vaziyete sokar. Çünkü ehl-i takvanın hırsı varsa insanların teveccühünü ister. İnsanların teveccühünü isteyen bir kimse ise tam ihlâsı elde edemez.96 Bediüzzaman'a göre hırs ve tamahın ilacı iktisat, kanaat, tevekkül ve kısmetine rızâdır.97 Çünkü hırs ihlâsı kırdığı gibi kanaat da ihlâsın kapısını açmaktadır.98

    Bediüzzaman, "derd-i maişetin" bir zaruret olarak kabul edildiğine dikkat çekerek, ancak buna iktisat ve kanaatle karşı koymak gerektiğini söyler. Zaruret derecesine düşen bir kimsenin zekâtı kabul edebileceğini, ancak bunu hırs ve tamah şeklinde ve lisan-ı hal ile istememek gerektiğini ifade eder.99 Tamah ve maaş yüzünden bid'alara giren ve bu yüzden ihlâsı kaybeden âlimlerin Hz. Ali tarafından tokatlandığına dikkat çeken Bediüzzaman Emirdağ'ında bulunduğu sıralarda kendisine maaş teklif eden hükümetin teklifini reddettikten sonra durumu talebelerine bildirir ve özetle şöyle der: "Eğer kabul etsem yetmiş senelik hayatım gücenecek ve bu ahirzamandan haber verip tamah ve maaş yüzünden bid'alara giren ve ihlâsı kaybeden âlimleri tokatlayan Hz. Ali (ra) dahi benden küsecek ihtimali var ve Risale-i Nur'un hakiki ve safi olan ihlâsı beni de ihlâssızlıkla itham etmek ciheti var."100

    İnsanın en zayıf damarının derd-i maişet ve tamah olduğunu ifade eden Bediüzzaman, ehl-i dünyanın bu damardan istifade ederek kendisini çürütmek istediklerini, ancak muvaffak olamadıklarını anlatırken: "Nihayetinde o zayıf damardan bir şey çıkaramadılar. Sonra onlarca tahakkuk etti ki, onların mukaddesatlarını dahi feda ettikleri dünya malı nazarımızda hiç ehemmiyeti yoktur"101 diyerek, esasen ihlâs niyetini ihlal eden ve içinde garaz ihtiva eden unsurları barındıran neseb (hanedanlık), nesil (soy-sop), tamah ve havf (korku) ile hiç tanışmadığını dile getirir102 ve talebelerinin kendisini örnek almasını tavsiye eder.

    Sonuç

    Allah insanla sözleşme akdetmiştir. İnsanın başıboş bırakılmayacağından söz eden bir çok ayet-i kerime,103 insanın dünyaya gönderilirken sözleşmeden doğan çok ağır bir sorumluluğun altında olduğunu ve bu sorumluluğun gereği olarak Allah'a iman ve O'na ibadet etmekle mükellef olduğunu gösterdiği gibi, "Yalnız benden korkunuz",104 "Her durumda adil davranın"105 ve "Hislerinize uyup adaletten sapmayın"106 gibi ayetler de Allah'ın ahdine riayet etmemin sadakat, samimiyet ve ihlâsla iş yapmak anlamına geldiğini, ihlâsın, "Allah'tan korkmak" ve "Her durumda adil davranmakla" eşanlamlı olduğunu göstermektedir.

    İslamiyet’in esas sırrının ihlâs olduğunu kabul eden Bediüzzaman'a göre, yaratılışın en önemli neticesi ve hilkatin en yüksek gayesi olan marifetullahın (Allah'ı hakkıyla tanımanın), ibadetin ve amel-i salihin ruhu da ihlâstır. Ona göre ihlâsta o kadar önemli bir güç vardır ki, haksızlar bile şer işlerinde gösterdikleri ihlâstan dolayı muvaffak olmaktadırlar. Hakiki bir validelik şefkatini taşıyan kadınların ihlâsta ve kahramanlıkta erkeklerin çok ilerisinde olduklarına dikkat çeken Bediüzzaman107 "her olayın iyi tarafına bakmak gerekir" prensibinden hareketle beşer zulmünün arkasında kaderin bir cilvesi bulunduğunu ve insanı ihlâsa sevk ettiğini ifade eder.

    Gerçek ihlâsın elde edilebilmesi ve güzel ahlakın zirvesine ulaşabilmek için hakikatin (dinin) hiç bir şeye feda edilmemesi ve insanın kendi nefsine hiç bir hisse tanımaması gerektiğini savunan Bediüzzaman'a göre, insan kendi vazifesini Allah'ın vazifesiyle karıştırmamalıdır. Zira muvaffak etmek ve hayırlı neticeleri ihsan etmek Allah'ın işidir. Dünyevi veya uhrevî işlerde birbirine rekabet etmenin ihlâsı zedelediğine işaret eden Bediüzzaman, kendisine rakip olabilecek bir mümin kardeşi hakkında kardeşlik hissini öne çıkarmanın gerçek ihlâsın bir gereği olduğunu ifade eder.

    Risale-i Nur dairesine ihlâsla girenlerin ulvi ve külli bir ubudiyete ve yüksek bir ahlaka sahip olduklarına, "iştirak-i amal" kaidesiyle kazançlarının külli olduğuna dikkat çeken Bediüzzaman, ihlâs kuvvetinden sonra en büyük kuvvetlerinin iştirak-i amal-i uhrevîye (ahirete ait işlerde ortaklık yapmak) olduğunu ifade eder.108 İhlâs sırrının insanı siyasetten, maddî ve manevî bütün makamlardan, hatta uhrevî lezzetlerden dahi vazgeçirdiğini söyleyen Bediüzzaman, velayet yollarının en mühim esasının109 ve tarikat şeyhlerinin asıl mesleğinin yine ihlâs olduğunu,110 Müslüman'ın hayatında ihlâsın önemli bir esas olduğunu açıkça dile getirir. Risale-i Nur'un asıl mesleğinin hakikat-i ihlâs, terk-i enâniyet ve daima kendini kusurlu bilmek olduğunu kabul eden Bediüzzaman'a göre ihlâs, şan, şeref, maddî ya da manevî rütbelere vesile olabilecek her şeyden daha üstündür. Çünkü ihlâs, insanın kurtuluşuna vesile olan ibadetin ve amel-i salihin ruhu hükmündedir ve insanlığın temel ahlaki umdesidir.

    Öz

    Yaratılışın temel esası, yaratıcısını tanımak ve O'na ibadet etmektir. Eğer insanlar Allah'ı tanımasalar ve ibadet etmeselerdi, hayatlarının bir anlamı olmazdı denilebilir. Çünkü, iman ve ibadet hayatın ve varlığın ruhudur.

    Sonra, ibadetin ruhu var mıdır? Eğer varsa, bu ruh nedir? Bediüzzaman bu soruya şöyle cevap vermektedir: "İbadetin ruhu, ihlâstır. İhlâs ise, yapılan ibadetin yalnız emredildiği için yapılmasıdır. Eğer başka bir hikmet ve bir fayda ibadete illet gösterilse, o ibadet batıldır. Faydalar, hikmetler yalnız müreccih olabilirler, illet olamazlar." Aslında Bediüzzaman'a göre ibadet, insanların hayatında bir vasıta değil insan hayatının gerçek amacıdır. Bu nedenle, ihlassız ibadet ahlaki olmadığı gibi, ibadet de sonsuz bir mükafatı kazanmak ya da cezadan kurtulmak için yapılmamalıdır.

    Bu yüzden, fıtrat için esas ve en münasip olan şey erdem, iyilik ve adaletin gerçekleştirilebilmesini mümkün kılabilmek için her türlü faaliyette bulunmasıdır, bu da, ibadetin ruhundan oluşan ihlas çerçevesinde olacaktır.

    Anahtar Kelimeler: Sorumluluk, ihlas, ibadet ve ahlak

    Abstract

    The main purpose of creation is to get to know the creator and worship Him. It can be said that if human beings do not know Allah and not worship Him, their lives would mean nothing. Because faith and worship are the spirit of life and existence.

    Then, is there a spirit of worship? If so, what is that spirit? Badi' al-Zaman's reply to this question is this: "The spirit of worship is sincerity. Sincerity is doing a worship only for the fact that it was commanded. If any other reason or benefit is shown as the rationale behind a worship, that worship becomes invalid. Benefits and reasons can only be preferabilities but not rationales. In fact, according to Badi' al-Zaman, worship is not a means in the life of human beings but it is the real purpose of human life. Thus, insincere worship is not only without a moral basis, but worship should not also be done to gain eternal reward or to relieve from the punishment.

    Hence, what is basic and most suitable for the human nature is to do every kind of action to make possible the realisation of morality, goodness and justice, that is, within the framework of sincerity that comprises of the spirit of worship.

    Key Words: Responsibility, sincerity, worship and morality

    Dipnotlar

    1. Enbiya, 21/23

    2. Buruç, 85/16

    3. Bakara, 2/63,93

    4. Taha, 20/115

    5. Nisa, 4/165

    6. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, I, 448, Nesil Basım-yayım, İst., 1996.

    7. Yasin 36/60-61

    8. Bakara, 2/177

    9. Ali Bulaç, Sözleşme, Kasım 1997, sayı, 1.

    10. Zariyât, 51/56-57

    11. Said Nursi, Lem'alar, 267, Yeni Asya Neş., İst., 1996

    12. Müminun, 23/115

    13. Kıyame, 75/36

    14. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, I, 134

    15. A.g.e., II, 1216

    16. A.g.e., II, 1216

    17. En'am, 6/152

    18. Maide, 5/7,8

    19. Nisa, 4/135

    20. Risale-i Nur Külliyatı, I, 546

    21. Rüşvet-i mutlaka için bkz. A.g.e., ,1773, 1813. (Bediüzzaman şöyle der: Hatta eğer bir Müslüman dinini terk edip dine karşı "lakayt" olsa, anarşist olur ve hiçbir kayıt altına alınamaz. İstibdad-ı mutlak ya da rüşvet-i mutlakadan başka hiçbir terbiye veya tedbirle idare edilemez, A.g.e. a.y.)

    22. A.g.e.,I, 662

    23. A.g.e., I, 662

    24. A.g.e., I, 663

    25. A.g.e., a.y.

    26. Hadis için bkz. Münavi, Feyzü'l-Kadir, II, 28

    27. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 663

    28. Enfal, 8/46

    29. Maide, 4/2

    30. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 655

    31. Furkan, 25/72

    32. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 655

    33. a.g.e., I, 1666

    34. Risale-i Nur Külliyâtı, a.y.

    35. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 663

    36. Buhari, Cenaiz, 79

    37. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 332

    38. İbni Maceh, Zühd, 38

    39. Risale-i Nur Külliyâtı, II, 1459

    40. A.g.e., I, 670

    41. A.g.e., a.y.

    42. A.g.e., II, 1216

    43. A.g.e., II, 1222

    44. Bakara, 2/13 "Onlara, insanların iman ettiği gibi siz de iman ediniz, denildiği vakit…."

    45. A.g.e., II, 1197

    46. A.g.e., I, 669

    47. A.g.e., I,333

    48. A.g.e., II, 1491

    49. Enfal, 8/65

    50. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 1079

    51. A.g.e., I, 669

    52. A.g.e., a.y.

    53. A.g.e., I, 1082

    54. Al-i İmrân, 3/185

    55. Zümer, 39/30

    56. Tirmizî, Zühd,4, Kıyâme, 26; Neseî, Cenâiz, 3; İbnu Maceh, Zühd, 31

    57. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 670

    58. A.g.e., a.y.

    59. A.g.e. I, 1002

    60. A.g.e., I, 1001

    61. A.g.e. a.y.

    62. A.g.e., II, 1491

    63. A.g.e., II, 1667

    64. A.g.e., II, 1630

    65. A.g.e., II, 1514

    66. A.g.e., II, 1633

    67. A.g.e., II, 2020

    68. A.g.e., I, 1074

    69. A.g.e., a.y.

    70. Lokman,31/18

    71. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 741

    72. A.g.e., I, 1046

    73. A.g.e.,II, 1695-1696

    74. A.g.e., a.y.

    75. A.g.e., a.y.

    76. A.g.e., II, 1725

    77. A.g.e., II, 1747

    78. A.g.e., II, 1764

    79. A.g.e., II, 1068

    80. A.g.e., II, 2197

    81. A.g.e., I, 1045

    82. A.g.e., I, 1068

    83. A.g.e., II, 1708

    84. A.g.e., a.y.

    85. A.g.e., II, 1713

    86. Bakara, 2/41

    87. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 670

    88. A.g.e., I, 671

    89. A.g.e., I, 672

    90. İbrahim, 14/3

    91. Risale-i Nur Külliyâtı, II, 1615

    92. A.g.e., II, 1626

    93. A.g.e., II, 1674

    94. Hicr, 15/9

    95. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 547

    96. Ag.e.,I, 660

    97. A.g.e., II, 1639

    98. A.g.e., I, 661

    99. A.g.e., II, 1656

    100. A.g.e., II, 1684

    101. A.g.e., II, 1784

    102. A.g.e., II, 1957

    103. Kıyame, 75/36

    104. Bakara, 2/40

    105. Nisa, 4/58

    106. Nisa, 4/135

    107. Risale-i Nur Külliyâtı, I, 690-691

    108. A.g.e., II, 1633

    109. A.g.e., I, 565

    110. A.g.e., II, 1952