Köprü Anasayfa

Güneydoğu'daki Etnik Problemler Ve Çözüm Arayışları

"Bahar 2007" 98. Sayı

  • Osmanlı Kaynaklarına Göre Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun İlhakı

    The Annexation of Eastern and South-Eastern Anatolia According to Ottoman Sources

    Abdullah DEMİR

    Arşivci-Araştırmacı

    Yunanlılardan Safevî ve Osmanlılara Kadar Doğu ve Güneydoğu Anadolu

    Eski Yunan kaynaklarında Mezopotamya (ırmaklar arasındaki yer)1 adıyla anılan bölgenin Kuzey Batı'sında kalan topraklar, tarihi dönemlerde birçok medeniyetin geçiş yeri ve mekânı olmuştur. Bu bakımdan, yüzyıllar içinde burada hüküm süren ülkelere göre bahsi geçen toprak parçası farklı isimler almıştır. Osmanlılar, daha ziyade Kürtlerin meskun olmasına binaen buraya "Kürdistan" demeyi tercih etmişlerdir. Nihayet Cumhuriyet dönemi Türkiye'sinde bölge, Doğu ve Güneydoğu Anadolu adını almıştır.

    Güneydoğu Anadolu, tarih boyunca Asurlular, Babiller, Romalılar ve Perslerin istilasına ve mücadelesine sahne olmuştur. Bölgenin en önemli şehirlerinden biri olan Diyarbakır, Roma ve Pers imparatorlukları arasında sürekli el değiştirmiştir. Bunun yanında Mezopotamya ve çevresinde, Roma İmparatorluğu'nun yerini alan Bizanslılar ile Sasaniler arasında sürekli çatışmalar kendini göstermiştir.

    VII. yüzyılın ortalarına doğru Müslümanların hakimiyetine giren "Kürdistan" bölgesinde yaşayan halkların bir çoğu İslamiyet'i kabul etmiştir. Emevî hakimiyetinin sona ermesiyle Abbasiler bu toprakların hakimi olmuştur. Böylece Arapların hüküm sürdüğü asırlarda İslam kültürü bu bölgeye tamamen yayılmıştır. Bununla beraber İslam toplumları içindeki istikrarsızlık veya Müslümanlar arasında meydana gelen mücadeleler buralara da sirayet etmiş, bundan dolayı bölge sürekli el değiştirmiştir.

    Bölgenin etrafı nehir ve ırmaklarla kaplı olduğundan burada yer alan araziler ve sakinleri "abadan ve şen" olmuş, diğer bölgelere göre daha verimli ve zengin bir hale gelmiştir. Bundan dolayı bu bölge, kendine yetecek bir hububat ambarı ve mal mübadelesinde büyük bir ticaret merkezi olarak tarihte yerini almış; ayrıca yeraltı zenginlikleriyle de dikkat çekmiştir.2 Diğer taraftan, stratejik önemi haiz olması sebebiyle sürekli istilalara maruz kalmış, birçok kavim burayı zaptetme mücadelesi vermiştir. Bölge, Asya ve Avrupa'yı birbirlerine bağlayan bir geçiş noktası olduğundan, adeta, değişik kavimlerin birbiriyle çatıştığı bir muharebe meydanı haline gelmiştir.

    Abbasi hilafeti hizmetinde bulunan Selçuklular, zamanla güçlenerek Diyarbakır'ı ve civarında bulunan bazı yerleri hakimiyeti altına aldılar. Eyyubî Devleti ise XII. yüzyılda bu bölgeye hakim oldu. Burada yaşayan Kürt beylerine karşı yürüttükleri politikalar ve iyi ilişkiler sayesinde güçlerini pekiştirdiler. Eyyubîler birçok liva, sancak ve nahiyelere kendi emirlerini tayin ettiler. Akkoyunlular ve Karakoyunlular da Doğu Anadolu ve güneyinde belli bir süre hüküm sürdüler; fakat aralarındaki rekabet ve savaşlar nedeniyle bu bölgeyi tam olarak zapturapt altına alamamışlardır.

    Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesi ayrıca iki büyük istila hareketini yaşamıştır: Birincisi; XII. yüzyılın ortalarında Moğol hükümdarı Hülagu'nun, ikincisi; XV. yüzyılın başlarında Timur'un istilasıdır. Bu istilalar esnasında birçok tarihi yer zarar görmüş, mamur olan şehir ve kasabalar tahrip edilmiştir.

    Akkoyunlu hakimiyetinin sona ermesiyle bölge Safevîler'in eline geçer. 1514 tarihinde Şah İsmail'in Çaldıran'da yenilgiye uğramasıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesi tedricen Osmanlı hakimiyetine girdi. Bölge, Osmanlıya iltihak ettikten sonra ise istilalardan kurtulmuş ve yaklaşık üç yüz sene3 süren bir istikrara kavuşmuştur. Osmanlı Devleti de bu sayede topraklarını güneye doğru genişleterek Ortadoğu ve Kuzey Afrika'yı fethetmiştir.

    Safevî Hakimiyeti

    Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Osmanlı Devleti'ne ilhak etmeden önce siyasi ve idari olarak Safevî Devleti'ne bağlıydı. Bir arşiv belgesi bu hususu teyit etmektedir: "Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde beylikler halinde yaşayan Kürdistan emirlerinin tamamı eskiden beri Safevî Devleti'ne bağlıydılar. Bendeniz (İdris-i Bitlisî) oraya varıp biatlarını aldıktan sonra Kürt beylerinin tamamı Padişah Hazretlerine sadakat ve bağlılıklarını arz eyliyerek tabi olmuşlar"dır.4 Dolayısıyla, Çaldıran Seferi'nden önce bölgede hüküm süren beylerin Şah İsmail'e bağlı oldukları ve bu harekattan sonra da tamamen Osmanlı Devleti'ne tâbi oldukları bu ifadelerden anlaşılmaktadır.

    Şeyh Haydar oğlu Şah İsmail Safevî, 1508'de Akkoyunluları yendikten ve Azerbaycan, Tebriz ve Irak'ı istila ettikten sonra Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde hakimiyetini pekiştirmeye başladı. İlk önce Musul, Mardin ve Diyarbakır'ı işgal etti.5 Hakimiyeti altına aldığı yerlere valiler tayin etti. Diyarbakır'a İstaçlu oğlu Muhammed Han'ı vali olarak gönderdi. Şah İsmail, aynı yılın baharında ordusuyla Kayseri sınırından geçerek Elbistan'ı ve Maraş'ı zaptetti.6 Safevîler karşısında tutunamayan Maraş Emiri Zülkadiroğlu dağlara kaçtı. Şah İsmail Zülkadiroğulları'na ait bölgeyi yağmaladıktan sonra Azerbaycan'a yürüdü. Ancak, mezhep taassubunun verdiği husumetle Kürtlerin üzerine yürümesi, Sünnilere ait türbe, zaviye ve mescitleri yakıp yıkması, büyük alimleri kılıçtan geçirmesi, şehir ve kasabalarını işgal etmesi, Doğu ve Güneydoğu bölgesinde büyük nüfuza sahip Selahaddin-i Eyyubî sülalesinden Hısn-ı Keyf Emiri Melik Halil'i, Bohtan emirlerinden Cizre Emiri Ali'yi ve bunun gibi birçok Kürt beyini yakalayıp hapsetmesi büyük infiale sebep oldu.7 Neticede Şah İsmail'in bu şiddet ve sindirme siyaseti bölge halkını kendinden uzaklaştırmış, böylece Şah İsmail bölge halkının kin ve nefretini kazanmıştır. Bundan dolayı Safevî Devleti'ne bağlı bulunan bölge beyleri, teker teker Şah İsmail'i terk ederek Osmanlı Devleti'ne iltihak etmeye başlamıştır.

    Yavuz Sultan Selim'in, Şah İsmail'e muhalif ve düşman olan bölge halkını böylece kendi safına çekmesi kolay olmuştu. Yani Kürtlerle Şah arasında meydana gelen bu husumet, doğal olarak Yavuz Sultan Selim'le ittifaka ve sultana biate yönelmiştir. Yavuz Sultan Selim ise bölge beylerine karşı askeri bir harekata girişmek yerine diplomasi yolunu seçmiş, Doğu ve Güneydoğu'da meskun bulunan büyük bir kitleyi kendine tabi kılmıştır. Böylelikle Şah'ın bölgedeki nüfuz ve satvetine son vermiştir.

    Diğer taraftan "Kürt beylerine karşı yanlış bir siyaset izlediğinin farkına varan Şah İsmail, siyasi manevralarla bölge beylerinin gönlünü kazanmak, onları yeniden kendine doğru cezp etmek üzere kendi emirlerinden Çiyan Sultan'ı büyük bir orduyla Aladağ mevkiine göndererek bölge beylerinin tekrar kendine iltihak etmesini istemiştir."8 Kürt beylerine yapılan bu uzlaşma teklifi geri çevrilince Şah İsmail bu bölgeyi tekrar hakimiyeti altına almak için büyük bir askeri harekât başlattı ve -Kürdistan bölgesini zapturapt altına almak için- Karahan adlı komutanını görevlendirdi.9 İlgili arşiv vesikasında bu gelişmeler şu şekilde ifade edilmektedir: "Şah İsmail Kürdistan'ın Devlet-i Aliye'ye tebaiyetine geçtiğini haber alınca ol-memaliki Karahan'a tevcih etti. O dahi Diyarbakır'a gelince oradaki Kızılbaşlar onun başına toplandı."10

    Kürt beyleri Safevî yönetimini terk ederek Osmanlı'ya iltihak ettikten sonra Şah İsmail Kürdistan bölgesinde büyük bir askeri yığınak yapmaya başladı. Diyarbakır'ı yeniden zapt etmek üzere Anadolu'da yaşayan birçok Alevi'yi etrafına toplayarak bu şehre hücum etti.11 Şah İsmail, Diyarbakır'ı kaybetmesi halinde "Kürdistan"ın da elinden çıkacağını tahmin ettiğinden bütün askeri kuvvetini buraya tahsis etmişti.

    Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun Osmanlı Devleti'ne İltihakı

    Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun Osmanlılar açışından stratejik önemi arttığından Yavuz Sultan Selim Tebriz'de biatleri kabul ettikten sonra İdris-i Bitlisî'yi bölgeye gönderdi.12 Böylece, "Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri bu muzafferiyet-i azime üzerine Tebriz'e gelip cüz-i tevakkuftan sonra Amasya şütebasına avdet eyleyeceği sırada Ümara'yı Ekrad'ı Devlet-i Aliye tarafına celb ve te'lifi için İdris-i Bitlisî'yi memuren Kürdistan'a irsal buyurdu."13

    Bu süreç şöyle gelişti: Yavuz Sultan Selim Çaldıran'da Safevî ordusunu etkisiz hale getirmesinin akabinde 6 Eylül 1514'de Tebriz'e girdi ve burada bir süre kaldıktan sonra kışlamak üzere Amasya'ya dönünce, beraberinde bulunan İdris-i Bitlisî'yi Kürt beyleriyle temasa geçmek üzere görevlendirdi. İdris-i Bitlisî, Urmiye Gölü'nden Malatya ve Diyarbakır'a kadar uzanan bölge halkını Safevîlere karşı teşkilatlandırarak Osmanlı yönetimi altına girmeleri için büyük bir gayret sarf etti. İdris-i Bitlisî'nin Şark illerinde yürüttüğü faaliyetler kısa bir zaman içerisinde Osmanlılar lehine olumlu sonuçlar verdi.14 Urmiye çevresinde Emir Sarim'in oğulları İranlılara karşı sınırlarını korudular ve topraklarında bulunan Safevî taraftarlarını topraklarından çıkarmaları hususunda verdikleri mücadelede Soran Hakimi Emir Seyyid Bey ve Baban Kürtlerinin de desteğini almayı başardılar. Bunun yanında, Bıradost kabilesi emirleri Yusuf İskender Bey ve Sultan Ahmed de Osmanlıların safına katıldı. İmadiye Hakimi Emir Seyfeddin15 oğlu Emir Hüseyin, Cizre Hakimi Şah Ali Bey16 de Yavuz Sultan Selim'e biatlerini bildirdiler. Bu konuda kayıtlarda şu ifadeler yer almaktadır:

    "Mevlana Hakimü'd-din İdris17 dame fazluhu ve halefu'l-ümerai'l-kiram Şeref Bey18 Hazretleri'nin Veziri Muhammed Ağa19 ki Şeyh Emir20 Karındaşı der cemi'i Kürdistan beyleri vekil edip elçileriyle bile gelip akalli kelimatları bu oldu ki müddet-i medidedir ki Devletlu Hüdavendigar Hazretleri'nin21 uğuruna hükmü şerifleri mücibince kızılbaşı melaini ile ceng ü cidal edip defa'atıyla nice bölük adamlarını kırıp memleketlerini garet etdük."22

    Bu arada, Bitlis yöresinde toplanan bölge beyleri aralarında ittifak ederek İdris-i Bitlisî, Şeref Han'ın Veziri ve Şeyh Emir'in kardeşi Muhammed'i temsilci seçmişlerdi. Bütün Kürdistan beyleri, "Devletli Hüdavendigar Hazretleri"ne; "yapmış olduğumuz ahidname gereği bölgemizi korumak için kızılbaş-ı melain ile her yerde savaştık ve onların kuvvetleri üzerine yürüyerek bozguna uğrattık. Böylelikle Cizre ile Musul arasındaki sahrayı tamamen onlardan temizledik. Bize göndermiş olduğunuz emirnamenin gereğini aynen yerine getirerek bu bölgeyi Kızılbaşlardan tamamen temizleyerek bölgedeki egemenliklerine son verdik"23 şeklinde beyanda bulunmuşlardı.

    Diyarbakır Üzerinde Osmanlı-İran Mücadelesi

    Diyarbakır ahalisi İdris-i Bitlisî'nin kendilerine verdiği teminat üzerine ayaklanarak şehirdeki Safevî kuvvetlerinden bir kısmını ortadan kaldırdılar ve geri kalanlarını da sur dışına çekilmeye mecbur bıraktılar. Tehlikeyi tamamen bertaraf etmek için Osmanlı hükümdarına biatlerini bildirerek kendisinden yardım talep ettiler.

    Şah İsmail bunun üzerine daha önce Cizre çevresinde Kürtlerle savaşmış olan ve Çaldıran Muhaberesi'nde ölen Ustaçlu Muhammed Han'ın kardeşi Kara Han'ı, Urfa hakimi olan Durmuş Bey ile birlikte Diyarbakır'ı muhasara ve zapta memur etti. Mardin, Hısn-ı Keyf, Harput ve Ergani'de bulunan Şah'a mensup kuvvetlere de Karahan'a iltihak etmeleri emrini verdi. Karahan ise beş bin kişilik bir kuvvetle Çapakçur yolundan gelerek Diyarbakır'ı muhasara altına aldı.24

    Safevî kuvvetlerinin Diyarbakır'ı kuşatması yaklaşık bir yıl kadar sürdü. Mahsur kalan halk Yavuz'dan tekrar yardım istedi. O sırada Zülkadir seferinde bulunan Yavuz Selim, Kürt beylerinin yardımına Dergah-ı Ali'nin en güvenilir adamlarından ve aslen Diyarbakırlı olan Yiğit Ahmed'i gönderdi. Amasya'dan hareket eden Yiğit Ahmed Paşa, Diyarbakır önlerine geldi; neticede muhasara hattını yarmaya ve şehre girmeye muvaffak oldu.25

    Diyarbakır halkının imdadına yetişen bu kuvvetler Karahan'ın ordusuna karşı fazla bir varlık gösteremedi. Bunun üzerine, erzak ve mühimmat sıkıntısı çeken Diyarbakır halkı, İdris-i Bitlisî vasıtasıyla tekrar Yavuz Sultan Selim'e haber göndererek kendisinden yardım istediler. Sultan Selim, İdris-i Bitlisî'nin tavsiyesi üzerine Bayburt'ta bulunan Bıyıklı Muhammed Paşa'yı görevlendirdi ve Rumiye-i Suğra Beylerbeyi Şadi Paşa'nın beş sancakbeyinin de bu kuvvetlere iltihak etmesini emretti. Bütün komutanlar İdris-i Bitlisî'nin emrinde bulunan on bin mevcutlu Kürt kuvvetiyle birleştiler. Ayrıca, Hısn-ı Keyf hakimi Eyyubî sülalesinden Melik Halil,26 Bitlis Hakimi Emir Şerafeddin,27 Hizan Hakimi Emir Davut, Sason Hakimi Ali Bey ve Namran Hakimi Abdal Bey Muş sahrasında toplanarak harekete geçtiler.28 Palu Hakimi Cemşid Bey ve Çemişgezek Hakimi Hüseyin Beyler de Kiğı Sancağı'nda birleşerek önce Çapakçur'u Safevîlerin elinden kurtarıp Diyarbakır önlerine geldiler.29 Şadi Paşa da burada kendilerine iltihak etti. Osmanlı ordusu da şehir yakınında Karaköprü mevkiinde toplandı. Bu gelişmeler üzerine Karahan muhasarayı kaldırarak Mardin yönüne firar etti. Diyarbakır halkı şehrin kapılarını Osmanlılara açmasıyla Safeviler'in Doğu Anadolu'daki nüfuz ve hakimiyeti sona erdi (Eylül, 1515).

    Diyarbakır ele geçirildikten sonra Bıyıklı Mehmed Paşa, Beylerbeyi rütbesiyle bölgeyi idare etmek üzere tayin edildi.30 Bu arada Safevîler, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde toparlanmaya başladılar ve nihai bir hesaplaşma mücadelesine giriştirler. Bunun üzerine Bıyıklı Mehmed Paşa ve İdris-i Bitlisi'nin idare ettiği ordular Mardin'in Koçhisar (Kızıltepe) yakınlarında birleşerek Korkuk mevkiinde31 Safevî ordusunu bozguna uğrattı. Bu muharebelerden sonra Şah'ın birlikleri İran'a çekilmek zorunda kaldılar.

    Asayişin Yeniden Tesisi ve Bölgenin Osmanlı İdaresine Bağlanması

    Bölgede savaştan dolayı bozulmuş olan asayiş ve istikrarın tesis edilmesi ve idari yapısının yeniden düzenlenmesi için İdris-i Bitlisî'nin içinde bulunduğu devlet adamları tarafından gerekli tedbirler alınmış ve merkezi otorite temin edilmiştir. İdris-i Bitlisî bölge beylerini yakından tanıdığı için sancakların teşkili ve beylerin tayini ile ilgili Yavuz Sultan Selim tarafından önemli yetkilerle donatılmıştı.32

    Yapılan düzenlemelerde, Doğu ve Güneydoğu'nun coğrafi konumu, siyasi ve sosyal yapısı dikkate alındığı anlaşılmaktadır. Zira, imparatorluğun diğer vilayetlerinde oluşturulan idari yapıdan farklı olarak, burada daha özerk bir sistem uygun görülmüştür. Böylece, "Diyarbekir vilayetine bağlı on iki sancak Yurtluk ve Ocaklık olarak düzenlenmiştir."33

    Bununla birlikte, merkezi hükümetin bu kabil sancaklara da zaman zaman müdahale ettiği ve gerektiğinde yöneticilerini değiştirdiği görülmektedir. Yurtluk ve ocaklık ile idare edilen sancakların kanun ve nizamnamesine göre sancak mutasarrıfı olan beylerden biri öldüğünde yerine büyük oğlu; oğlu yoksa akrabalarından biri onun yerine sancak beyi olarak tayin edilirdi. Bu işlemin yapılabilmesi için de ahalinin, ayanın, kadının, imamın; kısaca sancağın ileri gelenlerinin hazırlamış olduğu mahzarları (toplu dilekçeler), bağlı bulundukları eyalet valisine vermesi gerekmekteydi. Bu mazbata üzerine eyalet valisi halkın talebi doğrultusunda tayin işlemini gerçekleştirdikten sonra merkezi hükümeti haberdar ederdi. Merkezi hükümet, tayinle ilgili deftere kaydını yaptıktan sonra ilgili yazıyı kaleme alarak beratını gönderirdi.34 Şayet bir bey isyan eder ve merkezi hükümet tarafından azledilirse veya idam edilirse, yönetim yine varislerinden bir başkasına geçerdi.35 Bu tür sancaklarda tahrir yapılmazdı. Ayrıca, beylere çeşitli büyüklükte haslar tahsis edilmişti ve savaş halinde bağlı oldukları eyalet birliklerine belli bir miktar askerle iştirak etme mecburiyetleri vardı.36

    Öz

    Bu çalışmada, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin Osmanlı'ya ilhakı, bölgede Osmanlı-Safevi mücadelesi ve İdris-i Bitlisî'nin faaliyetleri belgeler ışığında gözler önüne serilmektedir.

    Anahtar Kelimeler: Yavuz Sultan Selim, Bıyıklı Mehmet Paşa, İdris-i Bitlisî, Şah İsmail, Diyarbakır, Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu, Kürdistan

    Abstract

    This work brings out the annexation of Eastern and South-Eastearn Anatolian regions to Ottomans, the Ottoman-Safevid conflict in this region and the activities of Idris-i Bitlis under the guidance of historical documents.

    Key Words: Yavuz Sultan Selim, Bıyıklı Mehmet Pasha, İdris-i Bitlisî, Shah İsmail, Diyarbakır, South-Eastern Anatolia, Eastern Anatolia, Kurdistan

    Belgeler37

    (TSMA, no: 5858)'de kayıtlı belge:38

    (Bölge beyleri hakkında Şeref Han'ın veziri Muhammed tarafından kaleme alınan bu arzuhal İdris-i Bitlisî vasıtasıyla Sultan Selim'e gönderilmiştir.)

    Dergah-ı mü'allaya ve barigah-ı a'laya bendeniz'in arzıdır. Haliyen Bitlis'te toplanmış olan Kürdistan beyleri Bitlis emirlerinden Şeref Han'ın veziri ve Şeyh Emir'in Kardeşi Muhammed Ağa ve Mevlana Hakimüddin İdris-i Bitlisî'yi vekil (temsilci) tayin ettiler. Fakat bazı nedenlerden dolayı buraya gelemeyen beyler elçilerini göndererek vekaletlerini bildirdiler. İdris-i Bitlisî ve Muhammed Ağa Amasya'da bulunan Yavuz Sultan Selim'e Kürt beylerinin biatlerini ve itaatlerini haber verdiler. Bölge beylerinin ittifakla söyledikleri tek söz buydu: Uzun süreden beri Padişah Hazretleri (Yavuz Sultan Selim) uğruna ve göndermiş oldukları hüküm gereğince lanetlenmiş Kızılbaş kuvvetleriyle mücadele ve savaş verdik, defalarca bölgemizde bulunan nice bölük adamlarını hezimete uğratarak memleketlerini talan ettik. Padişah Hazretleri'nden yegane beklentimiz Alaüddevle'ye karşı savaşarak onu mağlup etmesidir. Alaüddevle mağlup olursa bu bölgenin aciz ve fakirleri de bu küfür ehlinden kurtulmuş olurlar. Fakat Alaüddevle'yi mağlup etmek müyesser olmayıp beri tarafa kaçmış oldu. Özellikle Hamid ahvali (yani Diyarbekir merkezi) fethedilirse etrafında bulunan bütün şehir ve kasabalar elimize geçmiş olur. Böylelikle bölgemizde hiçbir düşman da kalmazdı.

    Hasılı, Tebriz'e kadar uzanan bir bölge düşmanlardan temizlenmiş olursa gidip gelmemiz daha kolay olur. Ayrıca, Tebriz'den Bağdat'ın son sınırına kadar olan yerlerde Safevî kuvvetlerinin hakimiyet kurmalarına da izin vermezdik. Fakat şimdilik buna muvaffak olmadık. Şayet Devletli Padişah Hazretleri'nin Diyarbekir'in fethi için destek ve yardımları bize ulaşmaz ise Hamid içinde (Diyarbekir merkezinde) yüz bin kişi Safevî kuvvetleri tarafından kılıçtan geçirilecek ve Diyarbekir şehri ister istemez Safevîlerin eline geçecektir. Bizler de ya vatanımızı terk edeceğiz ya da ister istemez Safevî kuvvetlerine teslim olacağız. Şah İsmail'in emirlerinden Çiyan Sultan, beş bin kişilik bir kuvvetle bölgede bulunan beyleri ikna ederek Aladağ'a gelmiştir. Ayrıca, Şah İsmail Serkürdistan Beyi oğlu Başıbüyük Muhammed'i hususi elçi olarak bizlere göndererek kendilerine katılma teklifinde bulundu ve bütün beyleri davet etti. Bölge beylerini davet ettikten sonra o konuşma esnasında bunu da söyledi: Osmanlılar bize ne yapabilir; ahvalimizi şimdi bildik, Azerbaycan'a gelseler biz Irak'a gideriz, Irak'a gelse Horasan'a gideriz. Sonuç itibarıyla memleket harap olmamıştır. Osmanlı bütün memleketlerimizi tahrip ve bizleri öldürürse zulüm kazanmış olurlar. Fakat sizlere (Kürt Beylerine) vacip olan budur ki; iki padişah arasında yani Şah İsmail ve Yavuz Sultan Selim arasında arabuluculuk görevini üstlenmek ve her iki tarafta yaşayan Müslüman halk için barış ve anlaşmayı sağlamaktır. Osmanlı ve İran arasında bulunan Çopan köprüsünü sınır olarak kabul edip hem sizler, hem de diğer topluklar bu barış sayesinde huzur-ı kalb içerisinde müreffeh bir hayat sürdürmüş olursunuz. Tebriz Hakimi olan Helvacı oğlu Hüseyin Bey (Şah İsmail'in emirlerinden) bazı hediyelerle birlikte Yavuz Sultan Selim'e elçi olarak gelirken Maraş Bey'i Alaüddevle'nin mağlubiyetini ve Doğu'da Safevîlerin en güvenilir kalesi olan Kemah'ın düştüğünü ve Osmanlı tarafından ilhak edildiğini haberi alır almaz ihtiyaten Çiyan Sultan (Şah İsmail emirlerinden) yanında kaldı. Şayet izniniz olursa -ihtimal vardır- Hüseyin Bey gelip gitmek ister. Daha önce yapılan ahidname üzerine bu bende (İdris-i Bitlisî) dahi Kürdistan beylerine ümit ve istimalet verip sa'y u gayretimizle an yakın zamanda dediğiniz hazırlıklar görülüyor. (Yavuz Sultan Selim İdris-i Bitlisi'ye hitaben) sakın parçalanıp tefrikaya düşmeyesiniz daha önce geldiğiniz doğru yol ve istikamet üzere merdanelik edesiniz, adı geçen Helvacı oğlu Hüseyin gelirse biz kefiliz, onu Dergah-ı mu'allaya yetiştirmekle mükellefiz, dedik. Muhammed Ağa ve beraberinde bulunan elçiler ahidnâmeleri üzerinde kalıp beylerine haber gönderesiz. Karahan'ın Diyabekir'i kuşatması üzerine İdris-i Bitlisî Yavuz Sultan Selim'e Nizamüddin ile birlikte bir elçi yoldaş dahi gönderildi. Ümit ederiz ki, Osmanlı ordusu gecikmeden Diyarbekir'in yardımına yardım elini uzatacaktır. Bu diyarın ahvali ve haberleri için de bölge beyleri bendenizi (İdris-i Bitlisî ) gönderdiler ki varıp durumumuzu arz ettik de umulur ki ferman-ı ali ne ise emr oluna. Baki ferman bab-ı müallaya emri şeriflerine bağlıdır.

    Bende-i Fakir

    Muhammed'ül-hakir.

    (BOA. Y.E E, 36/67)'de kayıtlı belge:39

    Belgede evvela Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin fethinde emeği geçen üç şahıstan bahsetmektedir.

    Birincisi: Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri'dir.

    İkincisi: Evvel Asrın Sermedan Ulema ve Füzelasından olan İdris-i Bitlisî'dir.

    Üçüncüsü: Erzincan ve havalisi beylerbeyi Bıyıklı Muhammed Paşa dahi bu şan ve şereften hissedar-ı iftihar olmuştur diye ifade etmektedir.

    Şah İsmail İran'ın bütün şehir kasabalarını ele geçirdikten sonra Kürdistan bölgesini de zaptederek bütün şehir ve kasabalarını hakimiyeti altına aldı. Bunun üzerine Hicri (920) tarihinde Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri Ordu-yı Hümayun ile İran'a karşı sefer düzenleyerek Çaldıran ovasında Şah İsmail ordusunu bozguna uğrattı. Bunun akabinde iki büyük devlet arasında kalan Kürtler, -"Şah İsmail'e bağlılığımızı sürdürelim mi? Yoksa Osmanlı Devleti'ne iltihak mı edelim?" diye- tereddüt geçiriyorlardı. Yavuz Sultan Selim Tebriz'de bir süre kaldıktan sonra Amasya'ya döneceği sırada Kürt emirlerini Osmanlı Devleti saflarına celbetmek için -Çaldıran Seferi'ne katılmış olan- İdris-i Bitlisî'yi görevli olarak Kürdistan'a gönderdi. Aynı zamanda Gürcistan biatlerini almak üzere de görevlendirildi.

    İdris-i Bitlisî üstün yeteneğiyle kan dökülmeden istimâlet (gönüllerini almak) suretiyle bu bölgeyi Osmanlı topraklarına ilhak eyledi. Bu şekilde Kürt beylerinden yirmi dördünü40 celb ve cezb ederek Osmanlı Devleti'ne bağlamış oldu.41 Yavuz Sultan Selim ittifakı güçlendirmek maksadıyla daha önce öldürülmüş olan Kürt Rüstem Bey'in42 topraklarını oğlu Hüseyin Bey'e vererek Kürt beylerinin gönlünü kazanmış oldu.43 Böylelikle kendisine muhalif Halid Bey'in oğulları kalmıştı.

    Bitlis Hakimi Şerefüddin, bölge beylerinden İran'a bağlı olan Halid Bey oğullarının üzerine hücum edip birçoğunu kılıçtan geçirdi.

    Kemah Kalesi'nin fethi için Bıyıklı Mehmet Paşa görevlendirdi. Kale, Paşa tarafından muhasara altına aldı. Sultan Selim Han Hazretleri Ordusuyla Dersaadet'ten (İstanbul'dan) dönmek üzere Amasya'ya hareket ederek Kemah bölgesine ulaştığı gün Kemah Kalesi'nin fethi müjdesi kendisine verildi. Kemah Kalesi'nde bulunan şah taraftarları ise kılıçtan geçirildi.

    Şah İsmail Kürdistan'ın Osmanlı Devleti'ne iltihakını haber alır almaz derhal bu bölgeye Karahan'ı askeri komutan tayin etti. Karahan Diyarbakır'a gelince bölgede bulunan bütün "Kızılbaşlar" etrafında toplandılar. Bıyıklı Muhammed Paşa ve İdris-i Bitlisî'nin komuta ettiği askeri birliklerin Diyarbakır'a doğru geldiğini haber alan Şah İsmail'in Emiri Karahan Diyarbakır muhasarasını terk ederek kaçtı. Safevî ve Osmanlı kuvvetleri arasında birçok kanlı muharebeler meydana geldi. Sonuç itibariyle Karahan öldürüldü ve "Kızılbaşlar" da yenilgiye uğrayarak etrafa kaçıştılar. Karahan'ın mağlubiyetini müteakip Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri Mısır üzerine yürüdü. Konya'ya vardığında Diyarbakır ve çevresinin Kızılbaşlardan temizlendiği ve Karahan'ın öldürüldüğü müjdesini alınca memnun oldu. Yavuz Sultan Selim Konya'da iken Karhan'ın kesik başı kendisine götürüldü.

    Kısaca, Kürt emirlerini celb ve te'lifi ile Kürdistan sancaklarını teşkil ve tanzim eden İdris-i Bitlisî'dir. Diyarbakır Eyaleti'ni "Kızılbaşlar"dan boşaltıp temizleyen, bunca hududu muhafaza eden bıyıklı Muhammed Paşa'dır. Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri'nin iltifatına mazhar olan komutanlardan Bıyıklı Muhammed Paşa Diyarbakır fethedildikten sonra beylerbeyliği payesiyle vezir olmuştur. İdris-i Bitlisî'nin Oğlu ve hafidi dahi Başdeftarlık (Maliye) gibi en mühim memuriyetlerde istihdam edilmiştir. Baki emru ferman men-lehü'l-emrindir.

    (Hoca Sadeddin Tacü't-Tevarih, c. II, s. 322-323)'de kayıtlı belge:Yavuz Sultan Selim'in İdris-i Bitlisî'ye Fermanı)

    Safevîlerin hakimiyetinin sona ermesiyle Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da bozulan idari ve siyasi yapının yeniden düzenlenmesi için Yavuz Sultan Selim Edirne'den İdris-i Bitlisî'ye bir ferman göndererek kendisine yetki verdi. İdari düzenlemenin nasıl yapılacağı ve hangi kuralların mer'i olacağı bu fermanda ayrıntılı bir şekilde belirmiştir. Sultan şu hususların üzerinde durmaktadır:

    Mevlana Hekimu'd-Din İdris (Allah faziletini artırsın) yazmış olduğunuz mektup südde-i saadetime ulaştı. Senden umulan hüsn-i diyanet, emanete ifrat derecede sadakat ve doğruluğunuzdur. Diyarbekir Vilayeti'nin fethi sizin sayenizde gerçekleştiği bana haber verilmiş idi. Yüzün ak olsun, Allah'ın izni ve inayetiyle diğer vilayetlerin dahi fethine en büyük sebebi gene sizler olursunuz.

    Benim bütün yardım ve desteğim sizinledir. Hiç bir şekilde sizlerden kuvvet ve desteğimi esirgemem ve her zaman sizinle birlikteyim. Bundan böyle şevval ayının sonuna kadar ulufeniz ile iki bin sikke-i efrenciye filori, bir samur, bir vaşak ve iki mürabba' sovfları dahi ve bir frengi kemha kılıflı müzehheb kılıç İdris-i Bitlisi'ye gönderildi. Allah'ın izin ve keremiyle gönderdiğim bu hediyeler size ulaştığında sıhhat ve selametle harcayasın. Göstermiş olduğunuz hizmet ve başarı karşılığında her nevi hediye ve yardımlarım seninledir.

    Diyarbakır savaşı ve diğer seferlerde size katılan, sana itaat edip gelen Kürt beylerinin sadakat, ihlas ve hizmetleri karşılığında ihtisaslarına göre daha önce mutasarrıf oldukları vilayet veya sancaklarına tayinlerinin yapılması.

    Tayin olunan sancak beylerinin ahvali, elkapları ve diğer özellikleri sizlere malum olduğu ecilden "İftiharü'l-ümerai'l-izam zahiru'l-küberai'l-fiham zevi'l-kadri ve'l-ihtiram sahibi'l-mecdî ve'l-ihtişam el-mü'eyyedu bi-enva-i te'yidatillahi el-Meliku's-Samed Diyarbakır Beylerbeyi Muhammed dame İkbaluhu'ya" nişanı şerifimi taşıyan beyaz, boş hüküm kağıtlarını gönderdim.

    Sizlere düşen görev, tayinleri yapılan beylerin hangi vilayette görevlendirildiği, tayinleri ne şekilde ve hangi şartlarla yapıldığı, bahsi geçen beylerin hitap ve lakab cümleleri nelerdir? Yazışmaların hangi üslupla yapılması daha uygun olacağının belirtilmesi ve ayrıca beratları yenilenerek tevcihlerin yapılması.

    Kürt beylerine verilen berat suretlerinde ayrıntılı bir şekilde tımar miktarlarını dahi yazıp bir suretini deftere kaydettikten sonra bana gönderesiniz ki "südde-i saadetimde", yani hükümet merkezinde muhafaza etmek üzere her husus mefhum ve malum ola. Tayini gerçekleşen beylere hangi sancakların verildiği ve ne şekilde tevcih yapıldığı, elkapları nasıl yazıldığı, görevlerinin, hediye ve inamların neler olduğunun ayrıntılı bir şekilde bana bildirilmesi.

    Öyle adilane bir şekilde tertip ve tayin ediniz ki Kürt beyleri arasında tesis edilen kardeşlik bağları sarsılmasın ve zarar görmesin, aralarında bir kırgınlık meydana gelmesin. Berat verilmiş olan beylerden başka istimâlet-nâmleri gönderilmesi lazım olan beyler için de nişanlı beyaz kağıtlar gönderildi.

    Onları dahi her beye ne şekilde istimalet-nâme gönderilmek münasip ise hazırlayıp gerekli hediyelerle birlikte kendilerine gönderesiniz. Ve onların ayrıntılı suretlerini, hediye ve inamda nasıl riayet olunduğu, verilen berat suretlerini deftere yazıp Dergah-ı Cihanpenahıma ulaştırasınız. Bilginiz olsun ki bu taraflarda olan askeri mühimmat ve sair ihtiyaçlar benim iradem üzere sizlere yetiştirilmiştir. İnşaallah bundan böyle o taraflara gelme ihtimalim yoktur. Kürdistan beyleri hakkında göstermiş olduğum lütuf ve ihsan onların mülahaza ettiklerinden daha fazladır. Erdebil oğlu "İsmail-i sapığı südde-i saadetime" (hükümetimize) Hüseyin Bey ve Behram Ağa isimli iki adamına bir name vererek bana elçi olarak göndermiş, "enva-ı ubudiyet" ve tazarru'larını arz eylemiş; barış ve anlaşmayı sağlarsanız ne isteğiniz olursa ona bağlı kalacağıma dair birçok yalvarış ve yakarışlarda bulunmuştur. Fakat ben onun hiçbir sözüne güvenmem. Bundan dolayı göndermiş olduğu elçilerden bazılarını Dimetoka hisarında, bir kısmını da Kilidü'l-Bahr kalesinde hapsettirdim. Sen dahi Şah İsmail'e karşı en iyi tedbirle ne ise onları alasın, şöyle bilesin alamet-i şerifime itimat kılasın. "Tahriren fi evasıt-şehri Şevali'l-mübarek sene ihda ve işrin ve tis'a mi'e el-Hicriye bi-makamı Darü'l-Hilafe-i Edirne (Hicri Evasıt-ı Şeval 921).

    Dipnotlar

    1. Salname-i Vilayet-i Diyarbekir'de şu ifadeler yer almaktadır: "Daha önce Araplar bu bölgeye Cezire ve Mavarau'n-nehir diye tesmiye ediyorlardı. Cezire iki nehir arasında kalan bir kıtadır ki Asya'dan başlayarak Fırat ile Dicle arasında kalan uzun bir daireden ibarettir." (Said Paşa, Salname-i Vilayet-i Diyarbekir, Diyarbakır, 1302, s. 1).

    2. Said Paşa, s. 5.

    3. Baban beylerinin nüfuzu altında bulunan Süleymaniye, Şehrizor ve mülhakatında III. Selim ve IV. Mustafa döneminde idari düzenlemeler yapmıştır. Daha önce Diyarbakır Eyaleti altında yönetilen bu bölge Musul'a bağlandı. Bunun idari düzenlemeden ziyade siyasi düzenleme ve Kürtleri bölmeye yönelik bir hareket olduğunu iddia eden Abdurrahman Paşa bu düzenlemeye karşı çıkmıştır. Osmanlı Devleti'ne karşı 1807 tarihinde Kürt beyleri ilk defa Babanlı Abdurrahman Paşa'nın öncülüğünde isyan etti. Bu tarihten itibaren meydana gelen gelişmelerle zaman zaman böyle müessif olaylar yaşanmış, huzur ve güven ortamı sarsılmıştır {Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA), no: E. 1376}.

    4. TSMA, no: E. 11997.

    5. Akkoyunlular tarafından tayin edilen Kasım Bey Hicri 911’de vefat edince Şah'dan kaçmış olan Akkoyunlu Sultanı Murad, Emir Bey'i Diyarbakır Valiliği'ne tayin etmiş ve Şah İsmal Hicri 913 tarihinde Diyarbakır üzerine yürüdüğünde şehri savaşmadan teslim etmiştir (Said Paşa , s. 132-133).

    6. Said Paşa, s. 132-133; Abdügani Bulduk, Muhtasar Cezire Tarihi, Yazma eser, Diyarbakır Ümit Gazetesi Arşivi, (tahmini tarih, 1916) s. 172-173.

    7. Müneccimbaşı, vrk, 97a; Melik Halil Çaldıran Savaşı'ndan sonra Tebriz'deki hapishaneden kaçmayı başarmış ve geri döndüğünde halk kendisini yeniden bey olarak tanımıştır. (Dr. Fritz, Kürtler Tarihi ve İçtimai Tetkikat, İstanbul, 1334, s. 85; Salhattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara: M.E.B., 1969, s. 77).

    8. TSMA, no: E. 5858.

    9. TSMA, no: E. 5858.

    10. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Esas Evrakı (Y.EE), 36/67.

    11. BOA. Y.EE, 36/67.

    12. BOA. Y.EE, 36/67.

    13. BOA. Y.EE, 26/67.

    14. İdris-i Bitlisî'nin 1515-16 kışında Doğu Anadolu Bölgesi ve çevresindeki faaliyetleri için en emin kaynaklar bu hususta Yavuz Sultan Selim'e kendisi tarafından gönderdiği Farsça bir arz (TSMA, no: E. 8333/2) ve Bitlisî'nin oğlu Ebu'l-Fazl Muhammed Efendi'nin Zeyl-i Heşt-Bihişt'te (Ebu'l-Fazl Muhammed Efendi, Zeyl-i Heşt-Bihişt, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Kısmı, yazma, No: 2447) babasından aynen naklettiği kısımlardır. Yukarıdaki belgenin kısmen ve mealen yapılan bir tercümesi tıpkı baskısı ile beraber Nazmi Sevgen tarafından yayınlanmıştır. (Nazmi Sevgen, "Kürtler III", Belgelerle Türk Tarih Dergisi, sayı: 7, 1968, s. 57-61). Fakat orijinal metinde birçok kelimeler noktasız veya kısmen noktalı yazıldığından, bilhassa özel isimler yanlış okunmuştur.

    15. Emir Seyfeddin Bey İdris-i Bitlisî'nin çok samimi bir dostu idi (Ebu'l-Fazl, s. 67/a).

    16. Fakat daha önce Kürt Beyleri Şah İsmail'e bağlılıklarını sunmak üzere Hoy ve Tebriz'e gidilmesini uygun görerek anlaştılar. Şah Ali Bey de bu beylere katılmak suretiyle Şah İsmail'in sarayına vardılar. Fakat, Şah İsmail, Şah Ali Bey ile birlikte 12 Kürt beylerini hapsettirdi. Ancak, Şah'ın zindanlarından kurtulan Şah Ali, Diyarbakır Valisi Han Muhammed Ustaclu'nun kardeşi olan Ulaş Bey'in yönetimi altında bulunan Cezire'ye geldi. Bunun üzerine ikisi arasında Cezire yönetimi üzerine çarpışma başladı ve yenilen Ulaş Bey Cezire'yi terk etmek zorunda kaldı. Böylelikle Cezire'nin bütün kaleleri ve nahiyeleri yeniden Şah Ali Bey'in hakimiyetine girdi. Bu arada, Şah Ali Bey ile Bitlis Hakimi Şeref Bey aralarında dostluk bağları güçlenince Yavuz Sultan Selim'e bağlılıklarını ilan ettiler (Şeref Hah, Şerefname, Tercüme: M. E. Bozarslan, Hasat Yayınları, 1990, s. 146-147).

    17. İdris-i Bitlisî'nin babası, Bitlis'in alim ve şeyhlerinden Mevlana Şeyh Hüsameddin Ali Bitlisî'dir. Akkoyunlular döneminde sarayda görev almıştır. Safevîler tarafından Akkoyunluların devletine son verilince Tebriz'den İstanbul'a göç eder. Zamanın Osmanlı padişahı II. Beyazıt kendisini çok iyi karşılar ve Osmanlı Tarihi'ni yazmakla görevlendirir (Hoca Sadeddin, Tacü't-Tevarih, c. II, İstanbul: 1297, s. 566; Hicabı Kırlangıç, Farsça Tercümesi, Selim Şahname, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001, s. 5, 8).

    18. Bitlis emirlerinden olup Tebriz'de Yavuz Sultan Selim'e bağlılığını bildirerek Şah İsmail güçlerine karşı savaşmıştır (TSMA, no: E. 8333/1-2).

    19. Bitlis Hakimi Şeref Han'ın veziri ve Başı Büyük Ser-Kürdistan Bey'in oğludur, belgede ismi geçmektedir.

    20. Şeyh Emir Bitlis Veziri Muhammed Bey'in kardeşidir.

    21. Yavuz Sultan Selim.

    22. TSMA, no: E. 5858.

    23. TSMA, no: E. 5858.

    24. Ebu'l-Fazl, s. 75; Hoca Sadeddin, c.II, s. 305.

    25. Hoca Sadeddin, c.II, s. 306; Hacı Yekta Ahmet, Vakayi'-i Sultan Beyazid ve Selim Han, s. 89.

    26. Bu zat Hısn-ı Keyf ve Siirt hakimi iken Şah İsmail'in kız kardeşi ile evlenmiş, aradaki akrabalığa rağmen Şah İsmail Hısn-ı Keyf'i beş sene muhasara ettirmiş, sonunda Melik Halil'i hile ile yakalatarak haps ve memleketini de Ustaçlu oğlu Mehmed Bey'e zapt ettirmişti. Çaldıran muhaberesinden sonraki karışıklık devresinde Melik Halil Eyyubi kaçmayı başararak Siirt'i Safevîlerden geri almaya muvaffak oldu. (Ebu'l-Fazl, s. 67 b, 84 a-b). Fakat Muhammed Bey'in kardeşi Süleyman Bey'in elindeki Hısn-ı Keyf'i geri alamamıştı.

    27. Bu zat Tebriz'de Yavuz Sultan Selim'in huzuruna çıkarak biat etmiş, buna karşılık Bitlis ve çevresi kendisine verilmişti (Hoca Saadeddin, c. II, s. 302).

    28. Ebu'l-Fazl, s. 67 b.

    29. Hoca Sadeddin, c. II, s. 309.

    30. Haydar Çelebi, Ruzname (Feridun Bey, Münşeâtü's-Selatin, İstanbul 1247, c. I. 470 de).

    31. Ebü'l-Fazl Mehmed Efendi, aynı eser, 85b. Bak, Neşajat Göyünç, Tarih Dergisi İÜEF. İstanbul 1969, s. 25.

    32. BOA. Y.E.E, 36/67: Hoca Sadeddin, c. II. s. 322-323.

    33. Mithat Sertoğlu, Sofyalı Ali Çavuş Kanunnamesi, İstanbul 1992, s. 32.

    34. Bkz, BOA. İ. E. DH 562.

    35. Bkz, BOA. İbni Emin 562 nolu vesika: Van Eyaletine bağlı Yurtluk ve Ocaklıkla idare edilen Muks ve tevabi'i Beyzadesi civar beyleriyle daima münazaada olduğundan Van'da teşekkül eden divana iştirak etmeyip firar ettiğinden dolayı azledilerek yerine en büyük oğlu olan Mir Muhammed tayin edilmiş.

    36. Mithat Sertoğlu, Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, İstanbul, 1992. s. 15, 32.

    37. Belgeler önemli ölçüde sadeleştirilerek verilmiştir.

    38. Bu belgenin yazılış tarihi belli değildir. Fakata içindeki mühtevaya baktığımızda Yavuz Sultan Selim'in Çaldıran'dan Amasya'ya döndüğü tarihi göstermektedir ki; bu tarihte henüz Kemah ve Diyarbakır'ın fethinden önce yazıldığı anlaşılmaktadır.

    39. Bu belgenin yazılış sebebi ise Kürdistan'da kurulması düşünülen Yerli Süvari Alaylarından birine Ertuğrul Gazi Hazretleri'nin validesi ismi ve diğer bir alaya da o bölgenin fethi şerefine haiz olan zatın (Yavuz Sultan Selim'in) ismi verilmek irade-i seniye iktizasından olduğu beyanıyla Şakir Paşa tarafından gelmiş olan tezkireye zeylen yazılan cevabın müsveddesidir.

    40. Bak: Tacü't-Tevarih, c. II. s. 301; Sadeddin Efendi yirmi beş Kürt beyinin Osmanlı devletine iltihak ettiğini ayrıntılı bir şekilde zikretmektedir. İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 274; Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi No: 23362, vrk. 112/a 113/a.

    41. Kürt beylerinden Halid ile Rüstem beyler Şah İsmail'i desteklediklerinden Yavuz Sultan Selim tarafından idam ettirilmişlerdi. Bu beylerin ve adamlarının idamlarıyla ilgili sebepleri "TSMA, no: 6672"de kayıtlı vesikadan çıkarmak mümkündür. Bu vesikaya göre, Halid Bey Şah İsmail adına Kara Hisar'a tabi Suşehri ile Akşehir ve Şaphaneyi basarak yağma ve tahrip etmiştir. Buna benzer birçok yerleri işgal etmiş, ayrıca Osmanlı ordusuna karşı savaştığı için idamına karar verilmiştir. Çemişkezek'te hüküm süren Rüstem Bey de Çaldıran seferinde Osmanlılara karşı savaştığı için Yavuz Sultan Selim tarafından idama mahkum edilmiştir. (Bak, Dr. Fritzche, Kürdler, İstanbul, 1337, s. 164; Selhattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara, 1969, s. 68.

    42. Dr. Fritzche, s.167.)

    43. Dr. Fritzche, s. 165, 166.