Köprü Anasayfa

Seslerin Estetiği: Müzik

"Yaz 2002" 79. Sayı

  • Seslerin Estetiği: Müzik

    Editör

    İnsan, içerisine doğduğu alemi, kendisine verilen duyularla algılar. Tabiatına yerleştirilmiş olan algılama araçlarındanbirisi de işitme duyusudur.

    Sesler, işitme duyusu sayesinde, fizik alemin boyutlarından birisi olarak en baştan bu yana hayatın bir parçasıdurumundadır. Doğan çocuğun ağlaması, gökgürültüsü, suların ses çıkararak akması, kuşların ve insanlarınsesleri hep bu fizik alemin ses boyutunu gösteren örneklerdir. İnsan, yeme, içme, dokunma ve koklama gibi davranışlarındaseçme duyarlılığı gösterdiği gibi, işitmede de gösterir; hoşuna giden güzel seslere "müzik" adınıvererek, onu dinlemekten hoşlanırken, bazı sesleri dinlemekten de nefret eder.

    Bu gerçek bizi bir sonuca götürür: Hiçbir sağlıklı insan, bütün seslere karşı aynı tepkiyi göstermez. Bazısesleri duymaktan mutlu olabileceği gibi, bazı sesleri de duymak istemez. Karga sesi ile bülbül sesine, araç gürültüsüile su sesine karşı aynı duyguları taşımaz. Ancak, bütün insanların hoşlanacağı bir sesin tam olarak tanımlamasınıyapmak da mümkün değildir. Herkes için tek-tip "hoş sada" belirlenemez. Her insan, farklı farklı seslerdenhoşlanabileceği gibi, benzer seslerin bir grup insanda aynı etkiyi göstermesi de mümkündür.

    ***

    Seslerin insan üzerindeki etkisi, ilkçağlardan bu yana bilinen bir gerçektir. Bu konuda ilk sistemli fikri ileri sürenlerin,yaklaşık iki bin beş yüz yıl önce Yunanlı filozof Pythagoras ve Çinli filozof Konfüçyüs olduğunu biliyoruz. Bufilozoflar, seslerin insan duyguları üzerindeki etkisinden bahsederek daha sonra uzun yıllar tartışılacak teorileretemel oluşturacak fikirler ileri sürmüşlerdir. Yine eski Yunan filozofu Eflatun, ideal devletinde, insanın ruhunu müzikledinlendirmesi gerektiğini belirtmiştir. Peygamberlerin de müzikle ilişkisini anlatan bir çok bilgiye rastlamak mümkündür.Kur’an-ı Kerim’de Hz. Davud (as) kıssası anlatılırken "güzel sesi ve etkisine" vurgu yapılır. DavutAleyhisselam, öylesine güzel bir ses ve hoş bir eda sahibi idi ki, bütün mevcudat onun tespihatına katılıyordu.

    Günümüz hekimlerinin de insan biyolojisi ile sesler arasındaki ilişkiyi kabul ettiklerini biliyoruz. Merhum AyhanSongar’ın dergimizde yer verdiğimiz yazısında da bu olgudan bahsedilmektedir. Müzikal seslerin ve melodilerinfizyolojik/psikolojik etkilerini çeşitli ruhsal bozukluklara göre ayarlamak suretiyle uygulanan tedavi şekline denilen"müzikterapi" bugün bilimsel olarak uygulanabilmektedir. Müzikterapi, tarihin her döneminde kullanılagelmiştir.Mesela, eski Yunan’da Mora yarımadasındaki "Epidaure" ve Bergama’daki "Pergamion" gibi yerlerde de müzikletedavi yöntemi uygulanıyordu.

    Ayrıca, İslam tarihinde de müzikterapinin somut örneklerini bulmak mümkündür. Osmanlı döneminde, Edirne’de kurulanDarüşşifa’da ruh hastalarının müzikle tedavi edildiklerini biliyoruz. II. Bayezit’in 1488’de Mimar Hayreddin’e inşaettirdiği bu Darüşşifa’yı ziyaret eden Evliya Çelebi, ruh hastalarının nasıl tedavi edildiklerini şöyle anlatır:"Müziğin insan ruhu üzerindeki olumlu etkisi konusunda yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olan Darüşşifa’nınhekimbaşısı, hastalarına önce çeşitli müzik makamları dinletiyor, kalp atışlarının hızlanıp ya da yavaşladığınabakıyor, yararlandıkları uygun melodiyi belirliyor, şikayetleri ve benzer hastalıkları bir araya getiriyor, Darüşşifa’nınmüzik ekibine haftanın belirli günlerinde konserler tertipletiyordu." Ayrıca Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sindehangi müzik makamının insanda ne tür etkileri olduğuna örnekler de verilmektedir: Zihni açma, hafıza ve hatıralarıgüçlendirmede "isfehan"; aşırı hareketli, heyecanlı hastaları sakinleştirmede "rehavi", sıkıntılı,karamsar, durgun ve neşesiz hastalarda "kuçi" makamının fayda sağladığı belirtilmektedir.

    ***

    Müziğin insan üzerindeki etkisi ülkelerin kültür politikaları açısından da önemli olmuştur. Osmanlı Devleti’ndeBatlılaşmanın bir kültür politikası olarak ele alınmasıyla birlikte, Batı müziği Türk topraklarında yaygınlaşmayabaşlamıştır. II. Mahmut döneminde mehter takımı kaldırılarak yerine bando takımı kurulması, II. Abdülhamid’inBatı müziğine sempatiyle bakması bu süreci hızlandıran olaylar olmuştur. Bu konuda, II. Abdülhamid’in şu sözleriilgi çekicidir: "Doğrusu, alaturka musikiden pek o kadar hoşlanmam. İnsana uyku getirir. Alafranga musikiyi tercihederim. Bilhassa opera ve operetler pek hoşuma gider. Hem size bir şey söyleyeyim mi? Alaturka dediğimiz makamlar Türklereait değildir…"

    Burada Batı müziğine önyargıyla bakarak, kapıların Batıya kapatılması gerektiğini savunmuyoruz. Zaten müziğinevrensel karakterinin olduğu, bir insanın Doğuda yaşayıp Batı müziğine ya da Batıda yaşayıp Sufi müziğine ilgiduyması olağan bir durumdur. Ancak bizim dikkat çekmek istediğimiz nokta, insanların bir müzik formuna mecburedilmesinin yanlışlığıdır.

    Osmanlı döneminde yaygınlaşmaya başlayan Batı müziği, Cumhuriyet döneminde zorla benimsetilmeye çalışılan kültürüntaşıyıcısı olarak algılanmaya başlandı. M. Kemal’in 1934’de, Meclis’in açılışında söylediği, "Bir ulusunyeni değişikliğinde ölçü, musikide değişikliği alabilmesi, kavrayabilmesidir. Bugün acuna dinletmeye yeltenilenmusiki bizim değildir." cümlesinden de anlaşılacağı gibi, inkılabın başarısı, müzik reformundaki başarıylaparalel olarak düşünülmüştür. Bu amaçla geleneksel müziğe ilk darbe 1925’de çıkarılan Tekke ve Zaviyelerin KapatılmasınaDair Kanun’la vurulmuştur. Geleneksel/dini müzik içerisinde özgün bir yere sahip olan tekke müziği, tekkelerin kapatılmasındansonra gelişme zeminini kaybetmiştir.

    Bu alanda yapılan önemli bir icraat da 1926’da Darülelhan’ın yapısında gerçekleştirilen değişikliktir. 1913’deKlasik Türk Sanat Musikisi eğitimi vermek amacıyla kurulan Darülelhan’ın Türk Musikisi şubesi 1926 yılında kapatılarakTürk müziğine büyük bir darbe vurulmuştur.

    Darülelhan’ın adının değiştirilerek Türk Musikisi şubesinin kapatılmasının 71. yıldönümü münasebetiyle 1997 yılındabir yazı kaleme alan merhum Cinuçen Tanrıkorur, dosyamızda yer alan bu yazıda Türk müziğine yapılan kötülüğüanlatıyor. Tanrıkorur, bu olayı "meş’um karar" olarak tanımlayarak, bu faaliyeti gerçekleştirenleri"sahtekar" olarak niteliyor. (Vefatından önce son yazısını dergimizin Yaz/1999 sayısında ele aldığımız"Popüler Kültür" dosyasına veren Tanrıkorur’u derginin yayına girdiği dönemde kaybetmiştik. Merhum müzikduayenini bu vesile ile rahmetle anmak istiyoruz.)

    Bu alanda yapılan icraatlar, 1934 yılında Türk müziğinin radyolarda yasaklanmasıyla zirveye çıkar. Yirmi ay kadardevam eden bu yasaktan dönülmüşse de müzikle ilgili genel tavır, çok partili siyasi hayatın başlamasına kadar devametmiştir. Cumhuriyet yöneticileri bu çalışmalarıyla "Halk Evleri"nde prototipini gösterdikleri, Batılıgibi giyinen, Batılı gibi dinleyen "yeni bir yaşam tarzı"nı yaygınlaştırmaya çalışıyorlardı.

    Cumhuriyet yöneticilerinin bu tutumları, müziğin bireysel beğenilerle ilgili olmasından dolayı başarılı olamadı.Çünkü, her insanın hoşlandığı müzik farklı farklı olabilir. Bir müzik türünü insana dayatmak onu mutluetmeyeceği gibi huzursuz da edebilir. İnsan, hangi müzikten hoşlanırsa, onu dinler. Hangi sesle mutlu oluyorsa, onayaklaşır.

    ***

    Müziğin eğitime katkısı da yadsınamayacak boyutlardadır. Bugün yapılan araştırmalarda müzikle ilgilenen çocuklarındiğerlerine göre daha başarılı oldukları gözlenmektedir. Müzik, sadece bir eğlence aracı olmadığı gibi, insanınruh ve vicdanından, zihin ve düşüncesine kadar bütün boyutlarını etkileyen bir fonksiyona sahiptir. Müziğin bufonksiyonunun anlaşılmasıyla çocuklarda müziğin etkisi araştırılmaya başlanmıştır. Dosyamızda Sabahaddin Yaşar’ınincelemesinde detaylı olarak görüldüğü gibi müzik, öğrencilerin özgüvenlerinin gelişmesine, kendilerini ifadeetme yeteneklerinin artmasına, estetik ve yapıcı düşünme kapasitelerinin gelişmesine katkıda bulunmaktadır. Ayrıcamüzik, çeşitli problemler yaşayan çocukların bu problemlerden kurtulmasına imkan sağlamaktadır.

    ***

    Müziğin bireysel algılamalarla ilgili olduğunu söylemiştik. "Ancak bu yapılırken hangi ölçüler esas alınacaktır;sesin sınırları neler olmalıdır? Neler meşru, neler gayr-i meşrudur? Tıbbi ve dini olarak bazı sesler insan fizik veruhuna yararlı, bazı sesler zararlı ise bu ayrım nasıl yapılmalıdır?" gibi sorulara cevap bulmak gerekmektedir.

    Burada iki faktörün karşımıza çıktığını görmekteyiz. Bunlardan birisi insan biyolojisi/fiziği ve ruhu, ikincisiise inançlardır. Başka bir ifade ile "şeriat-ı fıtriye-i İlahiye" [fıtri kanunlar] ile "şeriat-ıahkam-ı İlahiye" [dini hükümler]dir. Her iki alan da özde aynı olmakla beraber, insanın muhatap olduğu hayatıniki boyutudur.

    Fıtri şeriata göre insan, hayatını devam ettirebilmek için ihtiyaçlarının sınırlarını aklıyla belirler. Mesela,bir şeyler yiyip içen insan, yediği şeyin kendi vücudu için faydalı mı yoksa zararlı mı olduğunu aklınıkullanarak bulabilir. Eğer zehirli yiyecekler yerse zehirlenir; fıtri şeriata muhalefet etmiş olur. Sesler de böyledir;insan kendi varlığına zarar verecek seslerden kaçınmalıdır. Yani, kendisini ruhsal bunalıma itecek, dengeli düşünmektenalıkoyacak, hayatına son vermeye itecek, sefahate sürükleyecek sesleri dinlemekten bir fayda elde edemeyeceğini görmelidir.Bunun yanında ulvi duygularını okşayacak, gündelik çalışmalarında verimliliğini artıracak, ümit ve şevk vereceksesleri dinlemenin kendisi için yararlı olduğunu bilmelidir.

    Şeriat-ı kavanin-i İlahiye de aynı şeyleri söyler. İnsanı ruhen ve bedenen rahatsız eden sesleri dinlemek caiz olmadığıgibi, rahatlatan, dinlendiren, ulvi duygular kazandıran, kulluğunu hatırlatan seslerin dinlenmesini meşru kabul eder.

    Bu durum, İslam toplumlarında yüzyıllardan beri yapılan bir tartışma konusudur. Dosyamızda da çeşitli örnekleri görülebileceğigibi, müziğe haram, helal, mekruh gibi farklı yaklaşımlar getirenler olmuştur. İslam alimlerinden bir kısmı, fıtrişeriatın verilerini dikkate almadan hüküm vererek müziği tamamen reddetme yolunu tercih etmişlerdir.

    Ulemadan bazıları çalgılara göre, bazıları da sesin etkisine göre hüküm vermişlerdir. Dosyamızda yazısına yerverdiğimiz Süleyman Uludağ ve Hüdaverdi Adam bu tartışmalara girerek bir sonuca ulaşmaya gayret ediyorlar. Uludağ’a göre,müzik meşrudur; müziğin haram olduğunu gösteren hiçbir nas yoktur; müziğin haramlığını savunanlar, sadece"ulemanın ittifakı" kavramını öne çıkararak tezlerine meşruluk kazandırmaya çalışıyorlar. Ancak bütünbunların yanında müziğin yasaklandığı dönemlerden bahsederken, böyle ortamlarda güzel sanatların gelişmesininzaten beklenemeyeceğini belirtiyor. Adam ise, müziğin tabii bir ihtiyaç olduğunu belirterek, müziğin haram olduğuna hükmedenlerininsan fıtratı ile dini bilgileri beraber ele almadıklarını ifade ediyor.

    Dosyamıza bir de müziğe olumsuz yaklaşımları önplana çıkan yazı aldık. Yaklaşık yüz yıl önce konuyu tartışaneski şeyhülislamlardan Mustafa Sabri Efendi, müziğin olumlu yanlarına rezerv bırakarak, İslami açıdan olumsuz yönlerinedikkat çekiyor.

    Bediüzzaman, fıtratı dikkate almadan yapılan işlerin başarıya ulaşamayacağını söyler. Nasihlerin nasihatlerinintesir etmeyişini analiz ederken, "hased etme! hırs gösterme! adavet etme! inat etme! dünyayı sevme!" gibi fıtratıdikkate almayan yasakların doğru olmadığını belirtir ve ekler, "Eğer deseler ki, ‘bunların yüzlerini hayırlışeylere çeviriniz, mecrâlarını değiştiriniz’; hem nasihat tesir eder, hem daire-i ihtiyarlarında bir emr-i teklifolur." (Mektubat, s. 38)

    Yüzyıllar boyunca birçok alimin tartıştığı bu konuda Bediüzzaman Said Nursi’nin getirdiği ölçü, önemli bir şablongörevi yapmaktadır. Bediüzzaman, insan fıtratını dikkate alarak analiz yapmaktadır. Bu analize göre, sesleri ikiye ayırarakinsana yararlı seslerle, zararlı sesleri ortaya koymaktadır. Bu sınırlamayı şöyle özetleyebiliriz:

    (I) Meşru sesler; "ulvi hüzünleri", "Rabbani aşkları" veren, insana yaratılış gerçeğini hatırlatanseslerdir.

    (II) Haram sesler; insanı hayattan soğutan, kendini sorgulamaktan uzaklaştıran, mutluluktan, düşünmekten alıkoyan,"yetimane hüzünler" veren ve "nefsani şehevatı tahrik eden" seslerdir.

    Bütün bunların yanında Bediüzzaman, her sesin her insanda meydana getireceği etkinin aynı olmayacağının bilinciyle,"Şeriatın tayin etmediği kısım ise, senin ruhuna, vicdanına yaptığı tesire göre hüküm alır." demeksuretiyle müziğin insanlara etkisinin farklı farklı olabileceğine de vurguda bulunulmuş oluyor.

    ***

    Müzikle ilgili tartışmalarda sık sık gündeme gelen konulardan birisi de Batı müziği ile Türk müziğinin karşılaştırılmasıdır.Özellikle Batılılaşma sürecinde, Batı müziğinin üstünlüğü üzerine inşa edilen müzik anlayışları, böylebir tartışmayı ister istemez başlatmıştır.

    Merhum bilim adamı Ayhan Songar ve Osman Gökmen’in yazıları bu bağlamda önemli malzemeler sunuyor. Gökmen, İslam düşüncesiile Batı felsefesinin müzik üzerine etkisini yorumluyor. İki müzik formu arasındaki en önemli farklardan birisi olannota anlayışını, toplumların düşünce yapılarıyla açıklıyor. Gökmen’e göre, Müslümanların sahip olduğu ölümve özgürlük düşüncesi, müzik eserlerinin notaya dökülmesine mani olmuştur. Çünkü Müslümanlar, ölümlülüğeayarlı bir hayatta, her şeyde olduğu gibi müzikte de bir son görmüşlerdir. Yapılan icralar notaya dökülmeyerekkaybolup gitmesine seyirci kalınmıştır. Müslümanlarda notanın gelişmemesinin ikinci nedeni de özgürlüktür. Müzikeserinin notaya dökülmesi, eserin nesneleşmesini sağlayacağından esnekliğini kaybetmesine, bir anlamda özgürlüğünüyitirmesine neden olacaktır. Bundan dolayı icra edilen parçalar notaya dökülmemiştir. Böylece, yorum ekolleri varlığınısürdürmüş ve eserler üzerine yorum yapabilme imkanı korunmuştur.

    Songar, Türk müziğinin tek sesli, buna karşın Batı müziğinin ise çok sesli olmasının birisinin ötekine üstünlüğüanlamını taşımayacağını belirtir. Ona göre, "Türk musikisinde temel işâretlerin, yâni perdelerin ve seslerinesâsen fazla olması, tek seslilik içinde ‘çok renklilik’ sağlanmasını mümkün kılmış ve böylece ‘tek sesli ama çokmakamlı Türk mûsıkîsi’ ortaya çıkmıştır. Batı veya Avrupa musikisinde ise mesele, az sayıdaki işâretin birmusiki cümlesi içinde çeşitli enstrümanlarla tekrârı yolu ile halledilmiş bulunmaktadır. Böylece ‘çok seslilik’Batı musikisi için bir zarûret, Türk musikisi için ise -aralıkların eşit olmaması da dikkate alınırsa- bir kargaşalıkifâdesidir." Songar, müzik formundaki bu farklılığın birinden zevk alan insanın diğerinden hoşlanmaması anlamınagelmediğini belirtir.

    ***

    Dosyamızda müzikle edebiyat arasındaki zevkli ilişkiyi arayanlar için de iki çalışma bulunuyor: Hüsrev Hatemi veMahmut Kaplan. Hatemi, Yunus Emre’nin "Ey Kopuz ile Çeşte! Aslın Ne Dürür (Nedir) İşte?" sorusuna cevap arıyor.Hatemi, ayrıca dünyadaki müzik türlerinden örnekler vererek, İslam ve müzik ilişkisi üzerine düşüncelerini deortaya koyuyor. Hatemi’nin halk şiirinde yaptığı çalışmayı, Kaplan, divan şiirinde yapıyor. Divan şairlerininmusikiye dair görüşlerini merak edenler için ilginç tespitlerde bulunuyor.

    Sizleri seslerin dünyasında estetik gezintiler yapmaya davet ediyor, Güz/2002 sayımızda yeniden görüşmeyi diliyoruz.