Köprü Anasayfa

Küresel Kriz ve Said Nursi'nin İktisat Görüşü - I

"Bahar 2009" 106. Sayı

  • Hadislerde Üretim, Tüketim ve Dolaşım Ekonomisine Dair “Orta Yol/Denge” Prensibi ve Bediüzzaman’ın “İktisad” Anlayışı

    “The Middle Course/Balance Principal” and the Economic Approach of Bediuzzaman about the Manufacturing, Consumption and Circulation Economics in Hadiths

    Özcan HIDIR

    Assoc. Prof. Dr., Rotterdam İslâm Üniversitesi

    Giriş

    İslâm Dîni’nin temel iki kaynağından biri olan sünnet-hadis, her alanda İslâmî hayatın oluşmasında önemli bir etkiye sahiptir. İslâm’ın ilk yıllarında olduğu gibi, tarih boyunca da bu böyle olmuştur. İslâm’ın yayılma tarihi gözden geçirildiğinde de bu gerçekle karşılaşılır. İslam’ın tebliğ edildiği her kültür ve coğrafyaya sünnet verileri de ulaşmış ve bunlar, hayatın şekillenmesine katkıda bulunmuştur. Günlük hayatımızın önemli bir alanını oluşturan iktisat/ekonomi ilminin alanına giren konularda da durum böyledir.

    Dîni gereği gibi anlamak ve yaşamak, Kur’ân-ı Kerîm’i ve özellikle onun beşerî planda evrensel yorumu demek olan Sünnet’i bütün ölçü ve hususiyetleri ile kavramakla yakından alakalıdır. Kur’an ve Sünnet’e istinad etmeyen her tür anlayış ve yaşantı şu veya bu şekilde ölçüsüzlükten (ifrat-tefrit) kurtulamaz. Bunun ise Kur’an ve Sünnet’teki “orta yoldan (vasatiyye)” uzaklaşmak anlamına geldiği aşikardır. Nitekim tarihte olduğu gibi, günümüzde de Kur’an ve Sünnet’in orta yol ölçülerinden uzaklaşmakta, olumsuz sonuçlara sebep olmakta ve birtakım aşırılıklara (ifrat-tefrit, ğuluv) sebep olabilmektedir.

    Bu tesbit, hayat için Kur’an ve Sünnet’in getirmiş olduğu ölçü ve prensiplerin her birinin “orta yol/i‘tidal” ölçüsü olduğu gerçeğini bir çözüm yolu olarak ortaya koymayı gerekli kılar. Çünkü her türlü ifrat-tefrit ve radikallikten kurtuluş ancak Kur’an ve Sünnet’in ilkelerini vazettiği “orta yol” ölçülerinin tesbit edilip onları hayatın her alanına tatbik etmekle mümkündür. Zira sağlıklı fert ve toplum inşası Kur’an ve Sünnet’in ana hedeflerindendir. Aşırılıklardan uzak kalıp orta yol üzere olmak, her hususta i‘tidali elden bırakmamak ise fert ve toplum sağlığının şartıdır. Ekonomik krizin alabildiğine hissedildiği günümüz dünyasında bu orta yol ölçüsü/prensibi, çok daha gerekli hale gelmiştir.

    Ne var ki Kur’an ve Sünnet’in ortaya koyduğu “orta yol” anlayışının tesbitinde güçlüklerle karşılaşılmaktadır. Bu güçlüklerin, öncelikle Kur’an’daki ilgili nasların anlaşılmasında düğümlendiği açıktır. Ayrıca Kur’an’ın hedeflediği orta yol prensibinin ferdî ve sosyal hayata uygulanmasında tarihte farklı pratiklerin yaşanması bu güçlükleri daha da artırmaktadır. Ancak Hz. Peygamber’in sünnetindeki orta yol/i‘tidal örnekleri ve bilhassa Hulefâ-yi Râşidîn olmak üzere önde gelen Sahâbîlerin bu yöndeki uygulamaları, gerek Kur’an’ın orta yol ölçüsünün tayin ve tesbitinde gerekse tarihteki Kur’an’ın orta yol ölçüsünden sapmaları algılamada hayatî önemi hâizdir. Bu itibarla konunun, koordinatları çizilmiş olarak günümüz insanına takdimi bizce zarurîdir. Her ne kadar değişik eserlerde bu konu muhtelif yönleriyle ayrı ayrı gündeme getirilmekte ise de, müstakil olarak ve modern dönemdeki tartışmaları da kapsayacak tarzda ele alınmamıştır. Bedîüzzaman’ın gerek İktisad Risâlesi gerekse Risâle-i Nûr Külliyâtı’nın diğer bölümlerindeki ilgili söz ve görüşleri, esasen Kur’an ve Sünnet’in ortaya koyduğu orta yol prensibi ile alabildiğine paralellikler taşımaktadır.

    Temel Hadis Kaynaklarındaki İktisatla İlgili Rivâyetlere Genel Bir Bakış

    Sünnet verilerini ele alan ekonomistler, sünnetin hüküm ve teşrî’ boyutuna dair hadislerdeki iktisadî prensiplerin1 dışında; doğrudan üretim, tüketim ve dağıtım ile piyasalarda mal ve paranın serbestçe dolaşımına dair pek çok ilke, uygulama ve yönlendirme bulacaklardır. Bu ilkelerin yer aldığı hadisleri bazen inanç ve akîde ile alakalı hadisler arasında; bazen özellikle zekât ve sadaka gibi ibâdetlerle ilgili hadisler arasında bulmak mümkündür. Bunlar bazen de sünnetin zühd, tarih, ahlâk ve edeb bölümlerinde bulunabilir. İktisatla ilgili hadisler bazen de, tahâretle alakalı hadisler arasında karşımıza çıkar.2 Bu hadislere dualar ve zikirlerle ilgili bölümlerde de rastlamak mümkündür. Şu hadisler buna dairdir:

    “Allahım! Zenginlik fitnesinin şerrinden sana sığınırım. Allahım! Muhtaçlık/Fakirlik fitnesinin şerrinden sana sığınırım.”3

    Bir başka rivâyette de Resûl-i Ekrem, borçlanmaktan Allah’a sığınmış ve Sahâbîlerin, “Yâ Resûlullah! Borca girmekten ne kadar Allah’a sığınıyorsunuz?” diye sorduklarında da şöyle cevap vermiştir:

    “Kişi borçlandığı vakit konuşur ve yalan söyler; söz verir, sözünde durmaz.”4

    “Allah’ım! Senden hidâyet ve takvâ, kanâatkârlık ve zenginlik diliyorum”5

    İktisatla alakalı hadisleri çoğu zaman da ahlâka ve davranışlara dair hadisler arasında buluruz. Ayrıca hadislerde fâiz yiyen, yediren, fâiz işinde çalışan ve şâhitlik eden kimseler için lânette bulunulmuştur. “Aldatan bizden değildir”6 hadisinin de gösterdiği gibi, iktisadî hayattaki önemli bir ahlâkî problem teşhis edilmiştir. Aynı şekilde, “Malı daha fahiş bir fiyata satmak için günahkâr olandan başkası stok yapmaz”7 hadisinin de gösterdiği üzere, piyasada malın dolaşmasına engel olan “stokçuluk” yapmak, bir ahlâkî müeyyide olarak hadislerde yasaklanmıştır. Ayrıca sadece kendisi için yaşayıp komşu ve akrabalarına önem vermeme kuruntusundan kurtulmayı öğütleyen hadiste ise Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur:

    “Komşusu aç iken tok olarak geceleyen (olgun-kâmil) mü’min değildir.”8

    Yine kamu mallarının çalınması, kötüye kullanılması ve bu yolla ülkenin iktisadî hayatının zarara uğratılması da hadislerde özellikle yasaklanan hususlardır.

    Öte yandan hadis/sünnet kaynaklarını tetkik eden bir ekonomist, çeşitli yatırım alanlarında üretim yapmayı teşvik eden pek çok hadis ile karşılaşacaktır. Bu hadisler, bazen ilk bakışta hiç de o yönüyle düşünmediğimiz hadisler olabilir. Mesela “Bir Müslüman ağaç diker veya ekin eker de ondan kuş, insan veya hayvanlar yerse, bu yenen şey o Müslüman için sadakadır”9 hadisi böyledir. Zira burada topluma faydalı olacak bir iş/üretime yönelik bir teşvik söz konusudur. Hz. Peygamber’in sanat ve meslek edinme, el emeği ile elde edilen (helâl) kazanç ile geçinme konusudaki şu hadisleri de bu meyandadır:

    “Hiç kimse asla kendi el emeğinin karşılığından daha hayırlı bir rızık temin etmemiştir. Çünkü Davûd Peygamber (a.s.) el emeği ile geçinirdi.”10

    “Sizden birinizin (yük taşıdığı) ipini alıp onunla bir demet odun getirip satması (bu şekilde geçimini temin etmesi) ve böylece insanlardan istememesi, isteyip de bazılarının verip bazılarının da vermemesinden çok daha hayırlıdır.”11

    Esasen bu hadislerde zikredilen durum, Bedîüzzaman’ın “hayatımın bir düstûru” dediği ve hayatında bunun pek çok şâhidini gördüğümüz az bir helâl kazanç ile yetinip “kanâatkârlık” ve “nâsdan istiğnâ”12 prensibi ve hâlidir.

    Diğer taraftan hadislerde ortaya konan ticarî ve iktisadî ürünlerin en güzel şekilde üretilmesi yönünde de teşvik vardır. Mesela “Allah ihsanı (işi en güzel şekilde yapmayı) her işte takdir etmiştir”13 ve “Allah, bir iş yaptığınızda onu en güzel surette yapmanızı sever”14 hadisleri buna örnektir. Bu hadislerde özellikle vurgulanan husus, bir ürünü rastgele ve gelişigüzel üretmek değil, üretilen mamullerin en güzel ve en kaliteli şekilde yapılmasına çalışarak bu ürünün rekabete dayalı piyasada yer bulmasını temin etmektir. Yine yukarıdaki hadiste tavsiye olunduğu üzere, insanlara faydalı, insanlığın faydasına olanın üretimini gerçekleştirmektir. Bu itibarla sarhoşluk veren maddeler, her türlü uyuşturucular, çevreyi kirleten ve insan sağlığına zarar veren maddelerin üretilmesi ve satılması İslâm’da câiz görülmemiştir.

    Bu konuda dile getirilmesi gereken bir diğer prensip de, sünnetin, kendisinden istifade edilebilecek en küçük bir maddeyi bile israf ve zayi etmemesi ve bundan istifade etme konusundaki teşvikidir. Nitekim Resûl-i Ekrem postu alınmadan terkedilmiş bir koç sebebiyle “Derisini alıp ondan faydalanamaz mıydınız?” buyurarak Sahâbîleri uyarmıştır. Koçun murdar olduğunu söylediklerinde ise Sahâbîlere, “Onun sadece etinin yenmesi haramdır” buyurmuştur.15

    Resûl-i Ekrem’in, “Sağmal koyunu kesmekten sakının”16 hadisiyle süt veren/sağmal koyunların kesilmesini yasaklamıştır. Zira şayet bir gereklilik yoksa, bu hayvanların kesilmesi, sütünden mahrum olmaya yol açar. Bu ise süt piyasasında dengesizliğe sebep olacaktır. Koyun dışındaki sütünden istifade edilen diğer hayvanlar için de durum aynıdır. Aslında bu, üretim yollarının ve hayvansal servetin yerli yerinde ve dengeli bir şekilde korunmasına yönelik bir tedbirdir. Aynı şekilde “Sakın hasta deveyi sağlam devenin yanına uğratmayın”17 hadisi de, hayvanlara yönelik bir karantina uygulaması olarak, hayvansal servetin korunmasına yönelik hem tıbbî hem de iktisadî yönleri olan nebevî bir tedbirdir.

    Verimli arazilerin boş tutulması konusunda da Resûl-i Ekrem’in uyarıları mevcuttur. Bu araziyi ekip-dikmek şayet sahibinin takatini aşıyorsa, ekmesi için başka birine kira vb. şekillerde vermesi ve böylece o arazinin üretime/ekonomiye katkıda bulunmasını temin etmektir. Zira bir hadiste, “Kimin bir arazisi varsa, onu ya ekip diksin veya bir kardeşine ekmesi için versin”18 buyurulmuştur.

    Bütün bunların yanı sıra hadis musannefâtında tüketim ahlâkına dair pek çok nebevî tevcih, tavsiye, emir ve yasaklama söz konusudur. Bu hadisler genel anlamda ele alındığında aslında, aşağıda görüleceği üzere, Bedîüzzaman’ın ısrarla “orta yol” anlamındaki “iktisad”ın zıddı olarak gündeme getirdiği “israf” ve “savurganlık” ile alakalı olduğu görülür. Bu hadislerden bazıları şunlardır:

    “İsraf etmeyip kibre de kaçmadan yiyiniz içiniz, giyininiz ve tasaddukta da bulununuz”19

    “Allah, sana mal-mülk verdiğinde bu nimetin izlerini ve cömertliğini göster.”20

    “…Sizden biriniz kabın içerisinde yemek bırakmasın. Çünkü kabın içerisindeki yemeğin bereketinin nerede olacağını bilemezsiniz.”21

    Özellikle bu son hadiste yemek, ekmek ve yiyeceklerden arta kalanların israf edilmemesi emir ve tavsiye edilmiştir. Zira toplumda bunlara ihtiyaç duyan insanlar olabilir. Nitekim günümüzde çöplerden yiyecek toplayan kimselerin durumu hem ülkemizde hem de dünyanın başka bölgelerinde malumdur. Şayet günümüzde bu şekilde artık ekmek, yemek ve yiyeceklerin ne oranda israf edildiği düşünülürse, oldukça önemli bir ekonomik kayıp yaşandığı görülecektir.

    Diğer taraftan dağıtım ekonomisine dair hadis musannefâtının belli başlı eserlerindeki hadisler bir bütün olarak gözden geçirilirse, bu hadislerin daha ziyade zekât ibadeti, zekât verdikten sonra yerine getirilmesi gereken bazı haklar, sadaka-i câriye, kendini muhtaç insanların yerine koyma (îsar-empati) gibi, toplumdaki ekonomik servetin topluma ait katmanlar arasında adaletli ve dengeli paylaşımı ve dağıtımına dair konular etrafında pek çok hadis varit olduğu görülecektir. Özellikle muhtaçlara yardım etme, darda kalanların imdadına yetişme, sıkıntısı olanın sıkıntısını giderme, ekonomik olarak zor durumdakilerin işlerini kolaylaştırma gibi hususlarda, insanlar arasındaki sosyal dayanışmanın gerekliliğini bildiren oldukça meşhur hadisler bulunmaktadır. Bu meyanda yine adaleti, zulümden kaçınmayı emreden, helâl kazanç peşinde koşmayı, kanâat ve tevekkülü elden bırakmamayı, varlığın şükrünü yerine getirmeyi, israftan kaçınmayı, özellikle faiz, içki, uyuşturucu, stokçuluk, dolandırıcılık vb. haram yollardan para kazanmayı yasaklayan pek çok hadisin varlığını da biliyoruz.

    Ayrıca hadis kitaplarında bütün yön ve şekilleriyle ticâret/alış-veriş, selem (para peşin mal veresiye), ödünç para alıp verme (karz-ı hasen), şirket kurma, mudârebe yoluyla ortaklık, ekim-dikim ve sulama, rehin ve ipotek, kiralama ve hibe gibi, günümüz ticarî ve iktisadî hayatındaki çeşitli uygulama ve işlemlere dair pek çok hadis bulunmaktadır ki, bütün bunları bir tebliğ çerçevesinde ortaya koyabilmek elbette zordur. Şimdilik bunlara sadece işaret etmekle yetinip detayları daha sonraki çalışmalara havale ediyoruz. Ancak şu kadarına işaret etmeliyiz ki, Sünnet’teki iktisadî hayatın gerek üretim gerekse tüketim ve dolaşıma dair alanları ile alakalı hadisler bir bütün olarak göz önüne alınırsa şu görülecektir ki, aslında bu tevcihler sosyal ve ekonomik hayatın düzenli, sağlıklı ve i’tidalli-dengeli olarak yürümesini temine yönelik ilke ve prensipleri ortaya koymaktadır. Bu ise Kur’an ve Sünnet’in ısrarla ortaya koyduğu “orta yol/vasatıyye/i’tidal” prensibi ile birebir örtüşmektedir ki, esasen aksi de mümkün olamazdı. Bu prensiplerden sapılması ise, “orta yol” ve “i’tidal”in kaybolması olacağından aşırılığa götürecek ve böylece ifrat ve tefrite düşülmesi kaçınılmaz olacaktır.

    Bu noktadan hareketle “orta yol” anlamındaki “iktisad”, hem inançta ve ibâdette hem de sosyal hayatta son derece önemli bir prensip ve duruş olarak karşımıza çıkar. Kaldı ki “iktisad” sözcüğü, mu’tedil olma, dengeli olup her türlü aşırılıklardan sakınma ve nihayet, israfın zıddı olarak, gerek klasik dönemde gerekse modern dönemde İslâmî literatürde kullanılmaktadır. Ancak, kapitalist ekonominin yaygınlaşmasıyla birlikte bu kavram, “verimli üretim” ve madde ile zamanın rantabl olarak kullanımını da ifade eder olmuştur. Bu anlamıyla bakıldığında iktisad kavramı, insan yaşamının en verimli şekilde değerlendirilmesi diye tanımlanabilir. Diğer bir ifadeyle, insanın; dünya, çevre ve zamanla ilişkisini dengeli olarak kurabilmesidir.22 Esasen bu anlam da İslâmî literatürdeki kullanımla anlam paralellikleri taşır.

    Kur’an ve Sünnet’te alabildiğine öne çıkan bu orta yol ve denge prensibi ve düstûru, aslında Bedîüzzaman’ın da öne çıkardığı bir husustur. İktisad Risâlesi’nin en önemli yazılış gayesi de bu olsa gerektir. Zira “zekât”ın önemini açıklarken Bedîüzzaman’ın değişik vesilelerle dile getirdiği “Ben tok olayım da, başkası açlığından ölsün bana ne!”23 uyarısı, esasen Kur’an ve Sünnet’teki verilerden hareketle ortaya konmuş, toplumda sosyo-ekonomik dengenin teminine yönelik önemli ve çarpıcı bir uyarıdır. Zira Bedîüzzaman’ın da vecîz bir şekilde ifade ettiği üzere, bu durumun en önemli sonucu, ekonomik ve sosyal hayatın denge ve muvâzenesinin kaybolması ve toplum katmanları arasındaki gelir dağılımında büyük ekonomik boşlukların oluşmasıdır.

    Bedîüzzaman ve Bir “Vasatıyye/Orta Yol” Prensibi Olarak “İktisad”

    Bedîüzzaman’ın gerek “israftan kurtarmak ve bu fakir milleti iktisada alıştırmak için yazdığım” diye takdim ettiği24 İktisad Risâlesi gerekse Risâle-i Nur Külliyâtı’nın diğer bölümlerinde “iktisad” ile alakalı söz ve görüşleri bir bütün olarak göz önüne alındığında onun, iktisad ve Din’in (İslâm Dîni) alakasına yönelik ifadelerinin daha ziyade “zekât müessesesi”, “faiz yasağı”, “kanâatkârlık”, “tevekkül” vb. kavram, ilke ve emirler etrafında döndüğü görülecektir. Bunların zıddı olarak da o, “israf”, “hırs”, “tamahkârlık” ve “faiz yeme”yi sıklıkla gündeme getirir ve bunlara dair nüktelere ve örneklere yer verir. Bütün bunlardan hareketle Bedîüzzaman’ın, “iktisad”ın din ile alakasında temelde dinî-ahlâkî-manevî tonları ağır basan duruş ve tavırları öne çıkardığını söyleyebiliriz. İktisad Risâlesi’nin hemen başındaki şu ifadeler buna dairdir:

    “Hâlık-ı Rahîm, nev-i beşere verdiği nimetlerin mukabilinde şükür istiyor. İsraf ise şükre zıttır, nimete karşı hasâretli bir istihfaftır. İktisat ise, nimete karşı ticaretli bir ihtiramdır.

    Evet, iktisat hem bir şükr-ü mânevî, hem nimetlerdeki rahmet-i İlâhiyeye karşı bir hürmet, hem katî bir surette sebeb-i bereket, hem bedene perhiz gibi bir medar-ı sıhhat, hem mânevî dilencilik zilletinden kurtaracak bir sebeb-i izzet, hem nimet içindeki lezzeti hissetmesine ve zâhiren lezzetsiz görünen nimetlerdeki lezzeti tatmasına kuvvetli bir sebeptir. İsraf ise, mezkûr hikmetlere muhalif olduğundan, vahîm neticeleri vardır.”25

    Bedîüzzaman’ın burada sözünü ettiği iktisad, günümüz ekonomik hayatında nitelikli örneklerini çok az gördüğümüz, dinî-manevî tonları alabildiğine öne çıkan bir iktisadî anlayış olup, “kanâat”, “şükür”, “bereket” ve “tevekkül”e tekâbül etmekte ve “israf”, “hırs” ve “savurganlığa” karşı durmaktadır. Yoksa, tarihte bir kısım zâhid ve mutasavvıfların anladığı gibi, hiç bir surette dünya nimetlerinden ve lezzetlerinden istifade etmemeyi gerektirmez. Bu istifadenin Kur’an ve Sünnet’ten hareketle meşrûiyyet çerçevesini çizen şu sözler Bedîüzzaman’a aittir:

    “İsraf etmemek şartıyla ve sırf vazife-i şükrâniyeyi yerine getirmek ve envâ-ı niam-ı İlâhiyeyi hissedip tanımak kaydıyla ve meşru olmak ve zillet ve dilenciliğe vesile olmamak şartıyla, lezzetini takip edebilir.”

    Bu ise başlıbaşına, Kur’an ve Sünnet’in hemen her emir ve tavsiyesinde izlerini gördüğümüz bir “orta yol/denge”, “i’tidal” ve “iktisad” duruşudur. Zira yukarıda da ifade ettiğimiz üzere, Kur’an ve Sünnet’te “vasatiyye=orta yol” ve “i’tidal” merkezî prensiplerdendir. Buna göre “vasatiyye”, iyi ve kötünün ortası, iki tarafı eşit olan bir nesnenin ortası,26 tarafları eşit olan şey27 ve merkezin kutuplara olan uzaklığını eşit hâle getirip taraflara eşit mesafede durmak28 anlamlarına gelir. Daha açık olarak söylemek gerekirse vasatiyyeyi, “ifrat” ve “tefrit”in ortasını bulmak, bunlara karşı eşit mesafede durmak, kısaca “i’tidal” üzere olmak diye tanımlayabiliriz. Nitekim yukarıda da zikredildiği üzere Kur’an ve Sünnet’teki kullanımlar buna uygundur.29 Şayet Kur’an ve Sünnet bir kelime ile ifade edilecek olsaydı, “denge-orta yol-i’tidal” olarak isimlendirmek mümkün olurdu.30

    “Zekât”ın toplum katmanları arasındaki dengeyi sağlama fonksiyonu, kanâatin de insanları ellerinde olanla yetinmeyi öğütlediği; buna karşılık israf ve hırsın bunun tam tersi olarak insanları felakete sürüklediği düşünülürse, Bedîüzzaman’ın Kur’an ve Sünnet’in de ısrarla üzerinde durduğu bu “orta yol-denge” ve “i’tidal” prensibinin bir yansıması olarak bunları dile getirdiği görülür. Bedîüzzaman’ın “İşte, iktisat ve kanâat, hikmet-i İlâhiyeye tevfik-i harekettir”31 ile “Gerçi param pek azdır. Fakat iktisadım var, kanâate alışmışım. Ben sizden daha zenginim”32 sözlerinin bir yansıması olarak esasen onun, “iktisad” ile “kanâat”i eş anlamlı gördüğü ve bu ikisinin de “ilahî hikmet”e götüreceğini ifade etmesi anlamlıdır. Ona göre malı çok sevip istemek de hırs ile değil, “kanâat” ile olmalıdır.33 Bunun aksi ise israfa götürür ve israf da sonuç olarak hırsı doğurur; hırs ise kanâatsizliğe götürür. Bunun tabiî sonucu da, Bedîüzzaman’ın tabiriyle, “meşru, helâl, az malı terk edip, gayr-i meşru, külfetsiz bir malı aramak” sonucu ortaya çıkar. Özet olarak israf, hırs ve kanâatsizliğin neticesini Bedîüzzaman, günümüz çalışma ahlâkı ve dünya-âhiret dengesini kurma açısından son derece çarpıcı şu cümlelerle açıklar:

    “Elhasıl, israf kanaatsizliği intac eder. Kanaatsizlik ise çalışmanın şevkini kırar, tembelliğe atar, hayatından şekvâ kapısını açar, mütemadiyen şekvâ ettirir. Hem ihlası kırar, riya kapısını açar. Hem izzetini kırar dilencilik yolunu gösterir.”34

    Öte yandan Bedîüzzaman’ın ısrarla kavramsallaştırarak hakkında ayrı bir risâle kaleme aldığı “iktisad”, hem Arap lügatinde hem de İslâm âlimlerinin kavramsallaştırmasında hikmete mebnî “orta yol” duruş ve davranışı anlamına gelir. Bilindiği üzere İmâm el-Gazâlî’nin, inanç esaslarında aşırılıklardan uzak “orta yol”un temsilcisi Ehl-i Sünnet’in itikâdî esaslarını ortaya koymak üzere kaleme aldığı el-İktisâd fi’l-i’tikâd adlı akâid-kelâm ilmine dair önemli bir eseri mevcuttur. Nitekim Bediüzzaman, “İnsanın fiillerinin yaratılması (halku efâli’l-ibâd)” konusunda Cebriyye Mezhebi’ni ifrat; Mu’tezile Mezhebi’ni de tefrit olarak vasfeder. Ona göre Ehl-i Sünnet de, bu meselede “vasat” yani “orta yol” mezhebidir. Aynı şekilde Bedîüzzaman’a göre itikadda “ta’til” yani Cenâb-ı Hakk’ın sıfatlarını yok sayma anlamında ifrat, “teşbih” yani Hâlık’ı (Cenâb-ı Hak) mahlûka benzetme anlamında tefrit, “tevhid” ise vasat, yani bu iki anlayış arasında “orta yol”dur.35

    Buna göre lügatta “iktisad”, biri şeye yönelmek, herhangi bir hususta ifrat ve tefrîte kaçmayıp ılımlı hareket etmek, haracamalarda mutedil davranmak, adâletle hükmetmek, birine itimat etmek, yürüyüşte mutedil olmak, bir şeye azmetmek gibi anlamlara gelir.36 “Kasd”, ifrat ve tefrîtten uzak orta yol, rüşd adâlet, niyet, maksat, kolay yol, itimat, ne şişman ne zayıf adam anlamlarında isim olarak kullanılır.37 Istılahta ise “kasd”, ifrat ve tefrit aşırılıklarına dalmadan söz, fiil ve ibâdette mutedil olup orta yolu takip etmek, hiçbir surette i’tidali elden bırakmamak olarak tarif edilmiştir.38 Bazan bu terim, ifrat-tefrit arasında bulunan herhangi bir tarafa sapmayan (doğru-düzgün) yol anlamında manalandırılırken, bazan da bir yola süluk etmek anlamında kullanılmaktadır.39

    İster istikâmet, isterse “orta yolu takip etmek anlamında alınsın “kasd”ın ifrat ve tefrîte aynı oranda uzak bir kavram olduğu görülür. Zira tariflerde de görüldüğü üzere aşırı iki uca mesafeli davranmak, “kasd” veya “iktisâd”ın temel vasfıdır. Kasd/iktisâdın uygulama alanı sadece ibâdetlerle sınırlı değildir. Bilakis ekonomik hayat başta olmak üzere hayatın her alanında aşırılıklardan uzak durmak anlamında kasd/iktisad ile hareket edip ölçülü davranmak esastır. Buna göre kişilerin söz ve fiillerinin yanı sıra başkalarıyla olan münasebetlerinde ve hatta duygu ve düşüncelerinde de “iktisâd”, vazgeçilmez ve amaca ulaştırıcı bir denge ve değer ölçüsüdür.40 Onun “maksada müeddi amel olarak”41 açıklanmasının arkasında yatan saik de bu olsa gerektir. Bu esas üzere Kur’an ve Sünnet’te yer alan “kasd” ifadesi, aşırılıklardan uzak olma ve orta yolda yürüme temelli kullanılmakta ve onun bir hayat tarzı olarak benimsenmesi emrolunmaktadır.42 Bir âyette Lokman’ın (a.s.), oğluna “yürüyüşünde i’tidalli ol” tavsiyesinde bulunduğu ifade edilmekte;43 bir başka âyette ise, “kasdü’s-sebîl”44 denerek “orta yol” anlamı açıkça dile getirilmektedir.45

    Meseleye bu açıdan bakıldığında Bedîüzzaman’ın “iktisad”ın zıddı olarak dile getirdiği “israf” ve “aşırı hırs”, bir haddi aşma hâli yani “ifrat”tır. Ona göre israf, hırsı intaç eder. Hırs da öncelikle kanâatsizliğe, kanâatsizlik ise sa’ye götürür ve bu durum da çalışmaya olan azmi ve şevki ortadan kaldırır. Böylece Cenâb-ı Hakk’a yapılacak şükrün yerini şikâyet ve tembellik alır. Bedîüzzaman’a göre bunun tabiî sonucu ise, onun tabiriyle, “meşru, helâl, az malı terk edip, gayr-i meşru, külfetsiz bir malı aramak ve o yolda izzetini, belki haysiyetini feda etmek” olacaktır.

    Bu açıdan bakıldığında, Arapça’da “ğuluv” ve Türkçe’de “aşırılık” diye de tabir edilen ve istikâmet çizgisini aşıp normal olanın üzerine çıkmak, istenilenden fazlasını yapmak46 olarak tarifi yapılan “ifrat” kelimesi, İslâmî literatürde “orta yol”dan sapmanın adıdır. Esasen bu aşırılık, ifratın olduğu kadar, aşağıda hakkında bilgi verilecek “tefrit” teriminin de temel karakteristiğini teşkil eder. Ancak ifratta orta yol/normalin üzerine çıkmak şeklinde tezâhür eden bu aşırılık, tefritte orta yol/normalin gerisinde kalmak veya indirgemede bulunmak tarzında gerçekleşir.47 Zira “tefrit”, yapmaya muktedir olmakla birlikte, aşırı şekilde gevşeklik gösterip tembel davranmak diye tanımlanır.48 Bir başka ifadeyle tefrît, noksanlık ve ihmalkârlık nokta-i nazarından aşırılık gösterip haddi aşmaktır. Bu aşırılık, ifratta çizginin üzerine çıkmak yönünde olurken, tefrîtte çizginin gerisinde kalmak şeklinde tezâhür eder.49 Buradan hareketle Bedîüzzaman’ın kullandığı “sa’y-i insânî” ve “meylü’r-rahat” tabirleri çok daha anlamlı hale gelir. Zira ona göre “meylü’r-rahat”, “çalışma/sa’y-i insânî”nin50 en büyük düşmanlarından olarak “umum meşakkatin anası ve umum rezaletin yuvası”dır. Bu durumun neticesi de, tabii olarak sefalettir.51 Bedîüzzaman’a göre ayrıca “sa’y-i insânînin bereketlenmesi için çalışma ve uyku saatlerinin iyi tanzim edilmesi” gerekmektedir ki, bu ise günümüz modern hayatındaki çalışma ve istirahat vakitlerinin dengeli düzenlenmesine yönelik “vakit disiplini”dir.52

    Kur’an’daki, “…Kalbini, bizi anmaktan alıkoyup nefsinin arzusuna uyan ve işi hep aşırılık olan kişiye itaat etme” âyeti,53 “ifrat”ın anlamına uygundur. Âyet ve hadislerde ifrat anlamında ayrıca “ğuluv”, “tuğyân”, “i‘tidâl”, “tenattu‘” gibi terimlerin de kullanıldığı görülür. Gerek ifrat gerekse onunla eş anlamlı olarak kullanılan mezkûr terimlerin, içerdikleri aşırılık sebebiyle Kur’an ve Sünnet’teki “orta yol/vasat” ve “i‘tidal” ile tam bir zıddiyet içerisinde oldukları açıktır. Bu itibarla ele aldığımız konu olan iktisad konusu başta olmak üzere, insan hayatının her alanında orta yol/i‘tidâl veya tabiîlik, ölçülü davranma, nizam ve dengeli hareket etme, nasıl hedeflenen ve aranan bir vasıf ise, bunlara zıt bir davranış şekli olan ifrat yani aşırılık ve haddi aşma da o derece sakınılması gereken bir davranıştır. Orta yolun aşırı iki ucundan biri olması dolayısıyla ifratta hiçbir surette “denge” ve “mutedillik” aranmaz. Orta yolun bir diğer aşırı ucu ise, tefrît/indirgemecilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Esasen Hz. Peygamber’in de insanları sevketmek istediği gaye, bu orta yol ölçüsüne ulaştırmaktan, yani İslâmî ölçülere göre istikâmet sahibi olarak yaşamalarını istemekten başkası değildir. Bu anlamda dikkat çekici hadislerden biri, “Her şeyin iki ucu ve bir ortası vardır. Bu uçların birinden tutulursa diğeri eğrilir; ortasından tutulursa iki uç da dengede kalır. Öyleyse her şeyin ortasından tutmaya bakın”54 hadisidir. Bu hadis, orta yol üzere olan söz veya davranışın önemine işaret ederek, aşırılıklardan uzak kalmanın ancak ifrat ve tefrît uçlarına aynı mesafede durmakla mümkün olabileceğini vurgulanmıştır.

    Bedîüzzaman, “zekâtın mevti” diye tanımladığı zekâtın terkedilmesi ile “ribânın hayatı” olarak tarif ettiği “faiz”in neşv ü nemâ/hayat bulmasını, toplumsal ve iktisadî hayattaki i’tidal ve dengeyi bozucu felâketlerin iki temel ateşleyicisi/müsebbibi olarak görür. Buna karşılık İslâm’ın “zekât emri”nin ve “faiz yasağı”nın toplumsal felâketleri önlemedeki fonksiyonlarına sıkça vurgu yapar. Bu iki husus ise, yukarıda dile getirdiğimiz gibi, Kur’an ve Sünnet’in yine önemle karşısında durduğu “haddi aşma”dır. Bunun ise “vasatiyye-sırât-ı müstakîm=orta ve doğru yol”dan sapma, “dengeli/i’tidalli” olamama yani “aşırılık/ifrat-tefrit” olduğu aşikârdır. Yine Bedîüzzaman’ın da ısrarla zikrettiği “Zekât İslâm’ın köprüsüdür”55 hadisinde belirtildiği üzere zekât, bu dünyada toplum fertleri arasındaki gelir adaletsizliğini gidermeye yönelik bir denge köprüsüdür. Zekâtın âhiretteki denge rolüne yönelik olarak el-Münzirî’nin (ö. 656/1258) bu hadisi açıklarkenki şu sözleri anlamlıdır:

    “Kıyâmet günü Cehennem üzerine bir köprü kurulur. Dünyada zekâtını vermiş olanlar, onun üstünden geçerek kurtulur. Zekâtını vermemiş olanlar da o köprüden geçemeyip aşağıdaki Cehenneme yuvarlanırlar.”56

    Münzirî’nin işaret ettiği boyut, zekâtın âhirete yönelik faydası ile alakalıdır. Malî yönü ağır basan ibâdetlerin temsilcisi ve topluca ifadesi olarak zekât, İslâm toplumunun farklı kesimleri arasında ekonomik olarak kardeşçe ilişkiler ve iletişim köprüsüdür. Zira ekonomik dengesizliklerin, çarpık gelir dağılımının beşeri duygularda ve dolayısıyla toplumda meydana getireceği yozlaşmaları ve tufanları ancak zekât ile sakinleştirmek, toplumun zengin-fakir kesimleri arasında insanca ilişkileri ancak zekât köprüsüyle kurmak mümkün olacaktır. Bu sebeple zekât, gerçekten toplum kesimleri arasında oluşacak kopuklukları giderici ve dengesizliklerin olumsuz etkilerini hafifletici hatta sımsıcak duygu ve ilişkiler haline dönüştürücü bir etki ve role sahiptir. Esasen Bedîüzzaman da tastamam buna işaret etmiştir. Zira ona göre zekât ve onun tamamlayıcıları (yavruları veya ammizâdeleri)57 olarak gördüğü “sadaka” ve “karz-ı hasen”, toplumsal katmanlar arasındaki gelir uçurumu ve dengesizliğini gideren ve dolayısıyla sosyal adâleti sağlamadaki en önemli deva/ilaç, beşeriyetin mutluluğunun önemli bir rüknü, insanlığın hayatının idamesi için mühim bir esastır.58 O bu durumu şu sözleriyle ifade eder:

    “Havas kısmı avamdan, zengin kısmı fukaradan hatt-ı muvasalayı kesecek derecede uzaklaşmamaları lazımdır. Bu tabakalar arasında muvasalayı temin eden zekat ve muavenettir. Halbuki vücub-u zekat ve hurmet-i ribaya müraat etmediklerinden, tabakalar arası gittikçe gerginleşir, hatt-ı muvasala kesilir, sıla-i rahim kalmaz. Bu yüzdendir ki, aşağı tabakadan yukarı tabakaya ihtiram, itaat, muhabbet yerine ihtilal sadaları, haset bağırtıları, kin ve nefret vaveylaları yükselir. Kezalik, yüksek tabakadan aşağı tabakaya merhamet, ihsan, taltif yerine zulüm ateşleri, tahakkümler, şimşek gibi tahkirler yağıyor. Maalesef, tabaka-i havastaki meziyetler, tevazu ve terahhuma sebep iken, tekebbür ve gurura bais oluyor. Tabaka-i fukaradaki acz ve fakirlik, ihsan ve merhameti mucip iken, esaret ve sefaleti intaç ediyor. Eğer bu söylediklerime bir şahit istersen alem-i medeniyete bak, istediğin kadar şahitler mevcuttur. Hülasa, tabakalar arasında musalahanın temini ve münasebetin tesisi, ancak ve ancak erkan-ı İslamiyyeden olan zekat ve zekatın yavruları olan sadaka ve teberruatın heyet-i içtimaiyyece yüksek bir düstur ittihaz edilmesiyle olur.”59

    Bedîüzzaman’a göre bu şekliyle zekât, toplumdaki nizamın “sırâtü’l-müstakîm”idir. Zira veren elin alan elden üstün olduğu bilinmektedir.60 Kaldı ki “Fatiha Suresi’nin tefsirini yaparken de o sırat-ı müstakîm”i, bu anlama uygun olarak “Şecaat, iffetin meczinden ve hülasasından hasıl olan adl ve adalete işarettir” diye “adl ve adalet” anlamında dengeye yönelik vurgu yapmıştır.61 İşte zekât “veren el”e aslında borcunu verdiğini; “alan el”e de hakkını aldığını bildirmek suretiyle her ikisini de duygu ve davranış olarak Müslüman’a yaraşır bir seviye ve olgunluğa sahip olmalarını telkin etmektedir. Bu ise toplumun iki ayrı kesimi olan zenginler ve fakirler arasına kurulmuş “İslâm köprüsü”dür. Her iki taraftan öbür tarafa geçecek olanları İslâm zemininde tutarak dünya ve âhirette kurtaracak bir köprüdür. Dikkatle ve ibretle düşünüldüğünde bunun esasen başlı başına bir “doğru ve orta yol/sırât-ı müstakîm” olduğu görülecektir. Zira Bakara Sûresi’ndeki, “O dilediğini doğru yola iletir” âyetinin62 hemen akabinde zikredilen “İşte böylece sizi dengeli/mu’tedil bir ümmet kıldık” âyetinin63 zikredilmiş olması, “sırât-ı müstakîm” ile “orta yol (vasatiyye)” arasındaki irtibatın en önemli göstergesidir. Zira müfessirlerden pek çoğu, “Ve kezâlike cealnâküm…” âyetini bir önceki âyetteki “hidâyet” kelimesiyle izah etmişlerdir.64 Buna göre “dosdoğru yola=sırât-ı müstakîm”e ulaşmak üzere “orta yolda (vasatiyye)” olmak, ancak ve ancak Allah Teâlâ’ın dilemesi ve hidâyetiyle mümkün olabilecektir. Kuşkusuz bu durum, “sırât-ı müstakîm”in vasatıyye/orta yolun zirvesini temsil ettiğini gösterir.

    Bedîüzzaman bu durumu, insanda yerleşik bulunan “kuvve-i şeheviyye-i behimiyye”, “kuvve-i sebuiyye-i gadabiyye” ve “kuvve-i akliyye-i melekiyye” duyguları bağlamında da izah eder. İslâm bir sınır çizmiş, nasıl kontrol ve sevk edilmesi gerektiği belirtilmiş ise de, insan fıtratında bu sınır çizilmemiştir. Zira ona göre bu duygular, yukarıda sözünü ettiğimiz orta yolun iki aşırı ucu olan “ifrat ve tefrit” ile ortası demek olan “vasat” olmak üzere üç mertebedir. Bunu izah ve örneklendirme sadedinde Bedîüzzaman şu ifadeler yer verir:

    “Mesela, kuvve-i şeheviyyenin tefrit mertebesi, humuddur ki, ne helale ne de harama şehveti, iştihası yoktur. İfrat mertebesi fücurdur ki, namusları ve ırzları pâyimal etmek iştihasında olur. Vasat mertebesi ise iffettir ki; helaline şehveti var, harama yoktur.

    Ve keza, kuvve-i gadabiyyenin tefrit mertebesi cebanettir ki korkulmayan şeylerden bile korkar. İfrat mertebesi tehevvürdür ki, ne maddî ve ne manevî hiç bir şeyden korkmaz. Bütün istibdadlar, tahakkümler, zulümler bu mertebenin mahsulüdür. Vasat mertebesi ise şecaattır ki; hukuk-u diniye ve dünyeviyesi için canını feda eder, meşru olmayan şeylere karışmaz.

    Ve keza kuvve-i akliyyenin tefrit mertebesi gabavettir ki, hiç bir şeyden haberi olmaz. İfrat mertebesi cerbezedir ki; hakkı bâtıl, bâtılı hak suretinde gösterecek kadar aldatıcı bir zekâya mâlik olur. Vasat mertebesi ise hikmettir ki; hakkı hak bilir imtisal eder, bâtılı bâtıl bilir içtinab eder.”65

    Bedîüzzaman’a göre insanlığı felaketlere sürükleyen, (maddî-manevî) gelişmeye engel olan ve toplumun emniyetini ortadan kaldıran en temel şey, “ribâ-faiz”dir. O, bu hakikati, “Sen zahmetler içinde boğul ki, ben nimetler ve lezzetler içinde rahat edeyim”66 şeklinde formüle etmiştir. İslâm’daki en temel yasaklardan olan ve esasen son ekonomik krizde de açıkca görüldüğü üzere, üretim ekonomisinin en önemli düşmanı olan fâizin yasaklanması, ekonominin bir denge üzerinde yürümesinin ve ekonomik servetin belli başlı kişilerin elinde birikmemesini sağlayan en temel yasaktır. Ona göre “riba”, haris, hodgâm, zalim olup, insanlığın gelişmesinin önündeki en önemli engellerden biridir.67 O halde, şayet insan hayat bulmasını istiyorsa ribanın her türlüsünü öldürmelidir. Ayrıca “maraz-ı içtimaî=sosyal hastalık”68 olarak nitelediği fâizin yol açtığı sosyo-ekonomik felaketler ve bu durumdan kurtulmanının reçetesine dair şu anlamlı sözler ona aittir:

    “(Riba/faiz) beşerin terakkiyatını öyle sarsıyor ki, hercü merç ateşine atmak üzeredir. Şu dâhiye-i dehyanın tek bir devası var; o da hurmet-i ribadır ve faizin bütün vesailini hayat-ı içtimaiyeden ref etmektir. Hodgâm ellerde servetin inhisarına vesile olan riba kapları bankaları seddir. Evet, bu kaplarla servet ve temellük kalil adamlarda toplanır. Bu iki düsturla tevzi edilmezse, gasp edilecektir.”69

    Bedîüzzaman’ın burada dile getirdiği husus, esasen “Siz insanlar için gönderilmiş en hayırlı ümmetsiniz”70 âyetinde de ifade edildiği üzere, Kur’an ve Sünnet’teki “orta yol” prensibinin en önemli göstergelerinden olan topluma yönelik hayırlılık-hayırhahlık ve adaletlilik duygusunu hatıra getirir. Çünkü “Böylece sizi orta (vasat) bir ümmet kıldık” âyetindeki “vasatiyye” kelimesini Hz. Peygamber, “adûlen/adlen=adâletli” olarak tefsir etmiştir. Önemli ilk müfessirlerden olan İbn Cerîr et-Taberî (ö. 311/923), “Bu âyetin tevili şöyledir: Kur’an’daki ‘vasat’ kelimesinin ‘adâletli’ anlamında olduğunu Resûlüllah (asm) bildirmiştir. Bu ise ‘hayırlılar’ mânasına gelir. Çünkü insanların en hayırlıları en adâletli olanlarıdır” diyerek,71 adâletliliğin Kur’an’ın orta yol ölçüsündeki önemine vurgu yapmıştır.

    Bu duygunun kaybolması ise, tıpkı Bedîüzzaman’a göre faizin yaygınlaşması ve zekâtın terkedilmesinin yol açacağı felaketlerde olduğu gibi, zenginler ile fakirler yani toplumun üst gelir grupları ile alt gelir grupları arasındaki iktisadî dayanışmayı ortadan kaldırır. Bu ise söz konusu gruplar arasında nefrete, kine, çekememezliklere ve huzursuzluklara yol açar. Bütün bunların ise toplumun sosyo-ekonomik gelişmesine ve medeniyet idrakini yakalamış bir toplum inşasına mani olacağında şüphe yoktur.

    Öte yandan Bedîüzzaman, yukarıda söz konusu ettiğimiz orta yol/denge esasına dayanan gelişmeyi sadece manevî dinamiklerle açıklamamış; aksine toplumun sosyo-ekonomik gelişimi için, herbiri adeta birer sosyal ve iktisadî manifesto niteliğindeki somut çözüm önerilerinde de bulunmuştur. “Maddeten terakkiyi millet olarak gelişme ve ilerlemeyi temin etmek için yapılması gerekenler” ana başlığı altında o, öncelikle gelişme/terakki için temel şartlardan olarak gördüğü iktisadın yaygınlaşması için gerek fert gerekse toplum olarak israftan kaçınmanın altını özellikle çizmiştir. Daha sonra ise savurganlık, israf ve gelir dağılımındaki dengesizlikle mücadele etmenin gereğine vurgu yapmıştır. Diğer taraftan da toplumsal kalkınma için adâlet, eşitlik ve özgür bir ortamın oluturulmasını ve bunun için de zorba olmayan adâletli yönetimin iş başında olması ve bunun için çalışılması gerektiğini sarih bir dille ifade etmiştir.72 Zira ona göre zorba yönetimler “sa’y-i insanî=çalışma”nın temel motivasyonu olan şevki öldürür.73

    Bununla birlikte yukarıda da defaatle sözünü ettiğimiz üzere Bedîüzzaman, sadece maddî kalkınma ile yetinilemeyeceğini, maddî kalkınmanın temel taşları diye nitelediği “teâvün=yardımlaşma”, “tedâvül-i efkâr=sosyo-ekonomik hayatta farklı fikirlerden istifade”, “taksim-i a’mâl=işlerin dengeli paylaşımı/paylaşımcılık”, “meârif ve meşveret=bilgilenme/bilgilendirme ve danışma/istişâre” esaslarına da, toplumun her kesiminin azami dikkat etmesi gerektiğini özellikle vurgular.74 Bedîüzzaman bu bağlamda ayrıca kalkınma için sanat, zirâat ve ticârete alabildiğine önem verilmesi gerektiğini ifade etmiş ve idarecilik ve memurluğun da sadece millet menfaatlerini üstün tutan bir hizmet anlayışıyla yapılması gerektiğini belirtmiştir. Hatta o, geçim için tabiî olan yolun sanat, zirâat ve ticâret olduğunu; tabiî olmayan ve bir anlamda istisna olması gereken yolun ise memurluk ve imâret olduğunu söylemiştir.75 Böylece Bedîüzzaman, insanımızın “âmirlik ve memurluk” takıntısından hızlıca kurtulması gerektiğini söyler. Esas geçim ve kalkınma yolunun sanayi, ticaret ve teknoloji sektörlerinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmasından geçtiğini, dolayısıyla kişisel plan ve stratejilerimizin bu istikamette belirlenmesi gerektiğini savunur. Onun, “Biz gayr-i tabi (doğal olmayan) ve tembelliğe müsait ve gururu okşayan imaret maişetine el atıp belamızı bulduk” sözü, bunu oldukça veciz bir şekilde ifade eder. Dikkat edileceği gibi Bedîüzzaman görevlerini, servet birikimi ve ekonomik gelişme için “doğal olmayan yol” diye vasfeder ve tembelliğe müsait ve gururu okşayan sektörler olarak değerlendirir. Bu ise, sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel bakımdan bürokrasiye bakışın önemli bir açısıdır. Bütün bunların ise el emeğiyle ve ticaretle geçimin alabildiğine tavsiye edildiği Hz. Peygamber’in sünnetiyle tam bir parallellik arzettiğinde şüphe yoktur. Zira yukarıda da belirtildiği üzere Efendimiz, sanat ve meslek edinme, ticaret yaparak el emeği ile elde edilen (helâl) kazanç ile geçinme konusuda, “Hiç kimse asla kendi el emeğinin karşılığından daha hayırlı bir rızık temin etmemiştir”76 buyurmuştur.

    Ancak Bedîüzzaman, İslâm medeniyetinin tesisi için Kur’an ve Sünnet esaslarının temel alınmasını, Avrupa/Batı medeniyetinin de olumlu yanlarından da mutlaka istifade edilmesini, israf ve tüketimi teşvik eden yönlerinin ise mutlaka terkedilmesi gerektiğini bilhassa zikreder.77 Bunun ise “Hikmet/hikmetli söz mü’minin yitiğidir; nerede bulursa onu almaya daha layıktır78 hadisinin bir tezâhürü olduğunu söylemek mümkündür. Bütün bunlar ise Bediüzzaman’a göre İslâm ile içerisinde bulunduğumuz asrın, onun tabiriyle “dehâ-i fennî ile hüdâ-i şer’î”nin muvâzeneli/dengeli götürülmesidir. Bunun ise başlıbaşına bir orta yol/vasatiyye anlayışı olduğu izahtan varestedir.

    Sonuç olarak, aşağıdaki hususların altını çizebiliriz:

    1. Kur’an ve Sünnet’iyle İslâm, “orta yol/vasatiyye” ve denge dînidir. Esesan “Ehl-i sünnet” tabiri de, gerek kelime gerekse anlayış olarak bunu öngörür. İslâm’ın orta yol/denge” olma vasfı, sosyo-ekonomik hayat başta olmak üzere hayatın her alanına şâmildir.

    2. Hadis kaynaklarının îman, ibâdet, ahlâka dair bölümlerinde, iktisadî hayatın tanzimine dair pek çok nebevî emir ve tavsiye mevcut olup bütün bunlarda toplumun sosyal ve iktisadî problemlerine yönelik dengeli ve muvazeneli çözüm yolları bulunmaktadır.

    3. Bedîüzzaman, gerek genel olarak Risâle-i Nur Külliyâtının pek çok bölümünde gerekse İktisad Risâlesi’nde, Kur’an ve Sünnet’te öne çıkan “orta yol/denge” prensibini temel almış; iktisadi kalkınma ve problemlere yönelik maddî ve ahlâkî açıdan oldukça somut çözüm önerilerini, bu zâviyeden yapmıştır.

    4. Bedîüzzaman’ın sosyo-ekonomik meselelere bakışında ve toplum katmanları arasındaki sosyal ve ekonomik problemlerin halledilmesinde, hadiste İslâm’ın köprüsü olarak tabir edilen “zekât müessesesi” ile “faiz yasağı”, iki önemli hareket noktasını oluşturur. Zira ona göre “Ben tok olayım da, başkası açlığından ölsün bana ne!” ve “Sen zahmetler içinde boğul ki, ben nimetler ve lezzetler içinde rahat edeyim” şeklindeki iki sakat anlayış ve aymazlığı yok etmek; ancak ve ancak zekâtın toplumda yaygınlaşması ve faizin kaldırılması ile mümkün olacaktır.

    Öz

    Yaşadığımız ekonomik kriz ve bunalımlar, Kur’an ve Sünnet’in getirmiş olduğu “orta yol/i‘tidal” ölçüsünün çözümler için gerekli olduğunu göstermektedir. Her türlü ifrat-tefrit ve radikallikten kurtuluş ancak Kur’an ve Sünnet’in ilkelerini vazettiği “orta yol” ölçülerinin tesbit edilip onları hayatın her alanına tatbik etmekle mümkündür. Ekonomik krizin alabildiğine hissedildiği günümüz dünyasında bu orta yol ölçüsü/prensibi, çok daha gerekli hâle gelmiştir. Bedîüzzaman’ın gerek İktisad Risâlesi gerekse Risâle-i Nûr Külliyâtı’nın diğer bölümlerindeki konu ile ilgili söz ve görüşleri, esasen Kur’an ve Sünnet’in ortaya koyduğu orta yol prensibi ile alabildiğine paralellikler taşımaktadır. Bu çalışmada öncelikle “ortayol/denge-itidal” prensibi hadislerden yola çıkılarak açıklanmaktadır. Devamında Bediüzzaman’ın bu hususlardaki görüşlerine ve iktisad anlayışına verilmektedir.

    Anahtar Kelimeler: Kur’an, Sünnet, iktisad, ortayol/itidal, üretim, tüketim, ekonomi, israf, faiz, zekat

    Abstract

    The recent crisis and depressions show us that we need the “middle course / balance way” which had been teached us by Holy Koran and the Sunnah for permanent solution. The salvation from every kind of excesses, negligences and extremism is possible only by the “middle course” which had been teached us by Holy Koran and the Sunnah principles. The middle course principal is now more important during this economic crisis. The thoughts of Bediuzzaman which he declared in the Booklets of Economics and also in several places in his Risale-i Nur Collections are parallel with the middle course principle of the Holy Koran and the Sunnah. In this article, we will define the “middle course” principle with some examples from Hadiths (sayings of the Prophet). Later, we will analyze the thoughts of Bediuzzaman and his economics approach.

    Keywords: Koran, Sunnah, economics, middle course/balance, production, consumption, economy, dissipation, interest, zakat

    Dipnotlar:

    1- Hadis musannefâtının meşhur eserlerinde geçen iktisadî terim ve terminolojilerle ilgili daha önce yapılan bazı çalışmalar bulunmaktadır. Bunlar arasında Muhyiddin Atiyye’ye ait el-Keşşâfü’l-iktisâdî adlı eser, bu eserlerin en önemlilerindendir. Münzir Kahf’a ait Kur’an ve Sünnet’teki ekonomi ile alakalı metinleri değerlendiren bir çalışmanın varlığından da söz edilmektedir. Bu çalışma Cidde’de bulunan Kral Abdulaziz Üniversitesi bünyesinde kurulan “İslâm İktisadı Araştırmaları Merkezi” için hazırlanmıştır.

    2- İbn Mâce, Tahâret, 48.

    3- Buhârî, Deavât, 39; Müslim, Zikr, 49.

    4- Buhârî, Deavât, 38; Müslim, Zikr, 50, 52.

    5- Müslim, Zikr, 72; Tirmizî, Deavât, 72; İbn Mâce, Dua, 2.

    6- Müslim, Îmân, 164; Ebû Dâvûd, Büyû’, 50; Tirmizî, Büyû’, 72; İbn Mâce, Ticâret, 36.

    7- Müslim, Müsâkât, 120, 129; Ebû Dâvûd, Büyû’, 47; İbn Mâce, Ticâret, 6; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 453.

    8- İbn Ebî Şeybe, Kitâbu’l-îmân (nşr. Nâsıruddîn el-Elbânî), Dımeşk ts., s. 33. Hadis ayrıca Buhârî’nin el-Edebü’l-Müfred adlı eserinde de tahric edilmiştir. Hadis ayrıca Hâkim, Taberânî ve Beyhakî gibi hadis musannifleri tarafından İbn Abbas’tan rivayet edilmiştir. Hadisin değişik rivayetleri için bk. Elbânî, Silsiletü’l-ehâdîs’s-sahîha, I, 69-71.

    9- Buhârî, Edeb, 27; Hars, 1; Müslim, Müsâkât, 7-10; Tirmizî, Ahkâm, 40.

    10- Buhârî, Büyû’, 15; İbn Mâce, Ticâret, 1.

    11- Buhârî, Zekât, 50, 52; Büyû’, 15; Nesâî, Zekât, 85.

    12- İktisad Risâlesi, s. 3

    13- Ebû Dâvûd, Edâhî, 12; Tirmizî, Diyât, 14; Nesâî, Dahâyâ, 22, 26, 27; İbn Mâce, Zebâih, 3.

    14- Beyhakî Şuabu’l-îmân’da Hz. Âişe’den rivâyet etmiştir.

    15- Buhârî, Büyû’, 151; Zebâih, 30; Müslim Hayz, 100, 102-104.

    16- Müslim, Eşribe, 140; İbn Mâce, Zebâih, 7.

    17- Buhârî, Tıb, 53, 54; Müslim, Selâm, 104, 105; Ebû Dâvûd, Tıb, 24.

    18- Buhârî, Hars, 18; Müslim, Büyû’, 87, 88.

    19- Buhârî, Libâs, 1; Nesâî, Zekât, 66; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 181.

    20- Ebû Dâvûd, Libâs, 14; Nesâî, Zînet, 54; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 473.

    21- Müslim, Eşribe, 134-136.

    22- Sabri Ülgener, Zihniyet ve Din: İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, İstanbul 1981, s. 11-19.

    23- İşârâtü’l-İ’câz, s. 47-49. Ayrıca bk. Sözler, s. 373.

    24- Barla Lahikası, s. 199.

    25- İktisad Risâlesi, s. 1.

    26- Râgıb el-İsfehânî, el-Müfredâ fî garîbi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Seyyid el-Kilanî, Beyrut ty., s. 543; Fahruddîn er-Râzî, et-Tefsîru’l-kebîr, Beyrut 1990, IV, 89; Âsım Efendi, Kamûs, II, İstanbul 1304-1305, 524.

    27- Fahruddîn er-Râzî, a.g.e., IV, 89.

    28- Fahruddîn er-Râzî, a.g.e., IV, 89.

    29- Bu konudaki Kur’an âyetlerini yukarıda beyan etmiştik. Hz. Peygamber de bazı hadislerinde bu yönde emir ve tavsiyelerde bulunmuştur. Mesela bir hadislerinde O (s.a.v.), “Allah’tan Cenneti istediğinizde Firdevs’i isteyin. Zira Firdevs, Cennetin en hayırlı (evsat) yeridir” (Buhârî, Cihâd, 4; Tirmizî, Cennet, 4) buyururken diğer bir hadisinde de, “…Amellerin en hayırlısı orta (mutedil) olanıdır” (Deylemî, Firdevs, II, 331) buyurmuştur.

    30- Bununla birlikte “vasat/vasatiyye” terimi dikkatle incelendiğinde onun, kullanıldığı yere göre değer ve anlam ifade ettiği farkedilir. Zira bu terim, bazan ifrat ve tefrit gibi iki mezmum kutbu olan bir şey hakkında kullanılır. İsraf ve cimrilik arasında orta yol olan cömertlik buna örnektir. Bazan da övülen ve yerilen diye iki kutba sahip bir şeyin ortası olmak anlamında kullanılır ki, “hayır” ve “şer” arasındaki vasat/orta yol da bunun misalidir. Bu ikinci durumdaki “vasat”, düşüklükten kinayedir. Zira buna göre “vasat adam” denildiğinde, onun övgüye layık biri olmadığına dikkat çekilmektedir.

    31- İktisad Risâlesi, s. 2.

    32- İktisad Risâlesi, s. 3.

    33- Mektubât, s. 262-63.

    34- İktisad Risâlesi, s. 6.

    35- İşârât-ül İ’caz, Envar Neşriyat, İstanbul 2005, s. 24.

    36- Râgıb el-İsfehânî, el-Müfredâ fî garîbi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Seyyid el-Kilanî, Beyrut ty., s. 414; İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, III, Beyrut ty., 353; Âsım Efendi, Kâmûs Tercümesi, I, İstanbul 1304-1305, 670-71.

    37- Cevherî, es-Sıhâh, I, 253.

    38- Âsım Efendi, a.g.e., I, 670; Azîmâbâdî, Avnü’l-ma’bûd şerhu Süneni Ebî Dâvud, thk. Abdurrahman Osman, Medine-i Münevvere 1969, IV, 242.

    39- Bedrüddîn el-Aynî, Umdetü’l-karî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Mısır 1972, XIX, 20.

    40- Bâcî, Müntekâ, VII, 275.

    41- Elmalılı, Hak Dîni Kur’an Dili, İstanbul 1936, III, 1736.

    42- Lokmân, 31/19. Hadisler için de bk. Buhârî, Rikâk, 18; İbn Mâce, Zühd, 28.

    43- Lokmân, 31/19. Âyetteki konuyla ilgili tefsirler için de bk. Şevkânî, Fethü’l-kadîr, IV, 275; Kâsımî, Mehâsinü’te’vîl, XIII, 4802.

    44- en-Nahl, 16/9.

    45- Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, III, 171.

    46- Cürcânî, Kitâbu’t-Ta‘rîfât, Beyrut 1983, s. 21; İbn Manzûr, a.g.e., VII, 369.

    47- Cürcânî, a.g.e., s. 21.

    48- Ebû Hayyân, Bahru’l-muhît, IV, 107; Bûrsevî, Rûhu’l-beyân, III, 22.

    49- Cürcânî, a.g.e, s. 21.

    50- Emirdağ Lahikası, s. 32.

    51- Münâzarât, s. 138-139.

    52- İbâdet ve iktisadî hayatta vakit disiplinine dair dikkate değer bir çalışma için bk. Özcan Hıdır, İslâm Kültüründe Vakit Disiplini, İstanbul 2007.

    53- Birinci olarak zikredilen âyet için bk. Tâ hâ, 20/45. İkinci âyet için ise bk. el-Kehf, 18/28.

    54- Ebû Ya‘lâ, el-Müsned, thk. Hüseyin Selim el-Esed, X, Beyrut 1984, 501.

    55- Ebu’d-Derdâ’dan (r.a.) rivayet edilen bu hadis için bk. Heysemî, Mecmeu’z-zevâid ve menbeu’l-fevâid, III, Beyrut 1988, 62. Hadis, tasnif dönemi hadis eserlerinden Taberânî’nin el-Mu’cemü’l-evsat ve el-Mu’cemü’l-kebîr’inde rivayet edilmiştir. Kütüb-i Sitte veya Kütüb-i Tis’a’ya dahil hadis kaynaklarında yer almayan hadis, güvenilirlikleri kabul edilmiş raviler tarafından rivayet edilmiştir. Hadis ayrıca, Münzirî’nin, et-Tergîb ve’t-terhîb’i, Münâvî’nin Feyzü’l-Kadîr’i gibi tasnif dönemi sonrasındaki derleme eserlerde ve Aclûnî’nin, halk dilinde meşhur hadislere yer verdiği Keşfü’l-hafâ adlı eserinde yer almaktadır.

    56- el-Münzirî, et-Terğîb ve’t-terhîb, I, 517 –dipnot 2-.

    57- İşârâtü’l-İ’câz, s. 47-49. Ayrıca bk. İşarât-Yeni, s. 480-82. “Ammizâdeleri” tabiri için bk. Münazarât, s. 103-104.

    58- Mektubat, 22. Mektup, s. 262-65.

    59- İşârâtü’l-İ’câz, s. 47-49. Bu konuda ayrıca bk. Sözler, s. 373, 649-50, 685; Mektubat, s. 264-65.

    60- Buna dair bazı hadisler için bk. Buhârî, Vasâyâ, 9; Zekât, 18; Müslim, Zekât, 94-97; Ebû Dâvûd, Zekât, 28; Tirmizî, Zekât, 38; İmam Mâlik, Muvatta, Sadaka, 8; Nesâî, Zekât, 52.

    61- İşârât-ül İ’caz, Envar Neşriyat, İstanbul 2005, s. 23.

    62- el-Bakara, 2/142.

    63- el-Bakara, 2/143.

    64- Taberî, Tefsîr, II, 10; İbn Âşûr, et-Tahrîr ve ve’t-tenvîr, II, 15-16.

    65- İşârât-ül İ’caz, Envar Neşriyat, İstanbul 2005, s. 23.

    66- “Sen çalış ben yiyeyim” vb. ifadelerle de geçen bu sözler için bk. İşârâtü’l-İ’câz, s. 47-49. Ayrıca bk. Mektubât, s. 262-65; Sözler, s. 373.

    67- İşarât-Yeni, s. 480-82.

    68- Mektubât, 22. Mektup, s. 262-65.

    69- İşarât-Yeni, s. 480-82.

    70- Âl-i İmrân, 3/110.

    71- Taberî, Tefsîr, II, 7. Taberî ayrıca, sünnet ve selef-i salihinden yaptığı nakillerle bu görüşünü desteklemiştir.

    72- Makalât, 6 Nolu Makale.

    73- Münazarât, s. 33-35.

    74- Makalât, 6 Nolu Makale.

    75- Bu konuda bk. Münâzarât.

    76- Buhârî, Büyû’, 15; İbn Mâce, Ticâret, 1.

    77- Bu konuda Bedîüzzaman’ın Hutbe-i Şamiye adlı eserine bakılmalıdır.

    78- Tirmizî, İlim, 19; İbn Mâce, Zühd, 15.