Köprü Anasayfa

Hidayet: Dine Yöneliş Zamanı

"Yaz 2005" 91. Sayı

  • Osmanlı Döneminde İhtidâ

    Conversion in the Ottomans

    Ziya KAZICI

    Prof. Dr., Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi.

    Sözlükte "doğru yolu bulmak, yol göstermek" mânalarına gelen "hüdâ" (hedy, hidâyet) kökünden türemiş olup gerçeğe ulaşmak ve doğru yolu bulmak demektir. Terim olarak inançsız iken veya başka bir dine mensupken İslâm'a girip Müslüman olmayı ifade eder. İhtidâ eden kimseye de "mühtedi" denir. Hidâyete eren anlamına gelen ihtidâ, herhangi bir din için değil, sadece Müslüman olmayan bir kimsenin kendi dinini terk ederek İslâm dinini kabul etmesi için kullanılan bir tabirdir. Tarih boyunca, Müslümanlarla ilişki içinde bulunan birçok gayr-i müslimin, değişik sebep ve vesilelere bağlı olarak İslâm dinini kabul ettiği görülür.

    Arapça "HDY" kökünden gelen "ihtidâ" kelimesi, Kur'an-ı Kerim'de altmış yerde geçmektedir. Biz bunlardan sadece birkaçının sûre ve âyet numaralarına işaretle yetinmek istiyoruz. el-Bakara 135-137, Al-i İmrân 20, en-Nisa 97-98, en-Neml 41, 91-92, el-En'am 97, Yunus 108, ez-Zümer 41. Gerek burada verilen âyetler, gerekse benzeri diğer âyetlere bakıldığı zaman bu kelimenin birbirine yakın farklı bazı anlamları bulunduğu görülür. Buna göre "hidâyet" veya "ihtidâ", küfür, şirk ve sapıklıklardan kurtularak doğru yolu arama, doğru yola girme, İslâm dinini kabul etme gibi manalara gelmektedir. Istılahî anlamda ise hidâyeti isteme, hidâyete erip onda sebat etme, İslâm dinini kabul edip Müslüman olma anlamlarına gelmektedir.

    İslâm hukuk sistemine bağlı olan Osmanlı Devleti'nde, zimmet ehli denilen gayr-i müslimlerin zorla Müslümanlaştırılmaları söz konusu değildir. Zira gerek Kur'an-ı Kerim, gerekse Hz. Peygamber'in sünneti böyle bir şeyin olmasına imkân ve fırsat vermezler. Bu yüzdendir ki, İslâm tarihi boyunca değil sadece Osmanlılarda, bütün İslâm dünyasında böyle bir harekete rastlanmaz. Arnold'un "İntişar-ı İslâm Tarihi" adlı eserine bakıldığı zaman İslâm'ın yayılışı ve ihtidâ hareketlerinin herhangi bir zorlama olmadan nasıl kendiliklerinden meydana geldikleri görülür. Aslında bu durum çok normal bir şeydir. Zira herkesi inanç ve düşüncesinde serbest bırakan İslâm'ın bu tavrı onlar üzerinde büyük bir etki meydana getiriyordu. İnsanlar, Müslümanların uygulamalarını, kendilerini yöneten eski idarecilerinin yaptıkları ile mukayese edince bu uygulamanın sebeplerini araştırmaya başladılar. Bu da onları İslâm ile karşı karşıya getirdi. İslâm'ı anlamaya çalışan bu insanlar, rahat, huzur ve ahiret hayatının geleceğinin İslâm'da olduğunu anladılar.

    Çok geniş bir coğrafya üzerinde hâkimiyetini kuran Osmanlı Devleti, farklı ırk, dil, din, mezhep, kültür, örf ve âdetlere sahip toplulukları asırlarca âdilâne bir şekilde idare etmişti. Ulaşım imkân ve teknolojisi bakımından günümüzle mukayese edilemeyecek derecede imkânsızlıklar içinde bulunulan o asırların dünyasında bunca farklı yapıdaki toplulukları zor kullanmadan idare etmek ve onlara normal bir hayat seviyesi kazandırmaya çalışmak, basit bir yönetim anlayışının sonucu olmasa gerekir.

    Bilindiği gibi İslâm, insanların hayatlarını belli bir düzene sokmak üzere Allah tarafından gönderilen evrensel bir dinin adıdır. Bu bakımdan İslâm'ı kabul etmiş olan insanlar (Müslümanlar), gerek diğer insanlara karşı olan hak, vazife ve salahiyetlerinde, gerekse Allah'a karşı olan yükümlülüklerini yerine getirmede, onun emirlerine uygun hareket etmeyi bir vazife telakki ederler.

    Osmanlılar, yönetimleri altında bulunan gayr-i müslim (Müslüman olmayan) vatandaşlarının dinî hak ve hürriyetlerini koruma hususuna titizlikle riayet ediyorlardı. Bu konuda arşiv belgeleri, mahkeme kayıtları (şer'iye sicilleri), Piskopos mukataası kalemi defterleri, gayr-i müslim cemaatlere ait olan defterler ile her gayr-i müslim topluluğa ait müstakil defterler, Osmanlı devlet ve toplumunun bu konudaki hassasiyetlerine âdeta şahitlik yapmaktadır.

    Osmanlı Devleti, kuruluşundan itibaren adâlet ve dinî alandaki müsamahası ile çevredeki Hıristiyan halk kitlelerinin sempatisini kazanmıştı. Osman Gazi, Rum komşularının çoğu ile iyi münasebetler kurmuş ve bu münasebetler sonucunda Rumlardan birçoğunu kendi tarafına çekmişti. Orhan Gazi, Bursa'yı feth ettikten sonra Rumlara şehri niçin teslim ettiklerini sorduğunda şu cevabı almıştı: "Sizin devletinizin günden güne yükseldiğini, buna karşılık bizim devrimizin bittiğini anladık. Babanızın yönetimine giren köylülerin memnun kalıp bir daha bizi arayıp sormadıklarını ve rahat olduklarını gördük. Biz de bu rahatlığa heves ettik."1 Keza Göynük ve Taraklı-Yenicesi tarafları feth olunduğu zaman, Orhan Gazi'nin oğlu Süleyman Paşa, bu yörede yaşayan Hıristiyanlara karşı çok iyi ve adâletli davranmıştı. Âşık Paşazâde, Süleyman Paşa'nın buraya gelişi esnasında halkın ona karşı nasıl bir tavır takındığını ve Taraklı-Yenicesi'ne geldiğinde halkın hisarı kendisine nasıl teslim ettiğini, onun da onlara karşı nasıl adâlet ve insaf ölçüleri dahilinde hareket ettiğini anlattıktan sonra Hıristiyanların: "Ne olaydı bunlar (Osmanlılar) bize kadim zamandan (daha önceleri) bey olaydı, dediler. Köylülerin birçoğu, Müslümanların bu adâleti karşısında kendiliklerinden Müslüman oldular" der.2 Gerçekten Osmanlıların adâleti ve hoşgörüsü birçok kimsenin kendiliğinden Müslüman olmasına sebep olmuştu. Aslında burada bir noktaya daha temas etmek gerekiyor, o da tarihlerimizde "Devşirme Sistemi" denilen ayrı bir ihtidâ şeklidir ki, burada onun üzerinde durmak istemedik.

    Osmanlılar, Anadolu'da olduğu gibi Rumeli'deki Hıristiyanlara da din ve vicdan hürriyeti tanımışlardı. Onlar, Hıristiyanların varlıklarına ve yönetim tarzlarına dokunmadılar. Ağır vergiler altında ezilmiş bulunan yeni tebeanın (vatandaş) vergi yükünü hafifleterek, mevcut kanunların hilafına keyfî hiçbir muameleye müsaade etmediler. Devlet, kendi himayesine girmiş zimmîlerin her türlü hak ve hukukunu garanti altına almıştı. Çünkü onlar "vedia-i Hâlik-ı Berâyâ", yani Allah'ın birer emaneti idiler.

    Zaten baştanbaşa Hıristiyanlarla meskûn olan Balkan Yarımadası'nda, bu tarzdaki hareket ve davranışın Osmanlı fetihlerini kolaylaştırdığı bir gerçektir. Kısa zamanda bölgeyi bir Osmanlı toprağı haline getiren âmil, bu âdilâne hareket ve siyasetteki inceliktir.

    Bir taraftan Bizans İmparatorluğu'nun bozulmuş olan yönetim tarzı, vergilerin keyfî olması, Rum bey ve hatta imparatorlarının kendi hazinelerini doldurmak gayesiyle halkı soymaları; bir taraftan da asayişsizlik ve ekonomik buhran gibi etkenler, halkın Osmanlı idaresini memnuniyetle karşılamasına sebep olmuştu. Bizans ve diğer derebeylerin yönetim tarzına karşılık Osmanlıların disiplinli hareketleri ve fethedilen yerlerin halkına karşı adâletli, şefkatli ve taassuptan uzak bir siyaset takip etmeleri, vergilerin tebeanın ödeme imkânlarına göre tertip edilmiş olması ve bilhassa Ortodoks olan Balkan halkını Katolik mezhebine girmek için ölümle tehdit edenlere karşı Türklerin, buralardaki unsurların dinî ve vicdanî hislerine saygı göstererek bu ince ve hassas noktayı prensip olarak kullanmaları, Balkanlıların Katolik tazyikine karşı Osmanlı yönetimini bir kurtarıcı olarak karşılamalarına sebep olmuştu.3 Balkan milletleri, Osmanlılara karşı böyle bir tavır sergilemekle yerinde bir karar vermiş oluyorlardı. Çünkü Osmanlı rejimi, din ve ırk ayırımı gözetmeyen, bütün tebeayı Osmanlı şemsiyesi altında birleştiren bir yönetim idi. Osmanlılar, devletlerini kurarken kitleleri çeken bu uzlaşıcı, koruyucu ve hoşgörülü siyaseti şuurlu bir şekilde takip ediyorlardı. Onların idare sistemi, tamamen insanî idi. Hiç kimse, din veya ırkından dolayı hor görülmüyordu. Böyle insanî bir uygulama, ister istemez Müslüman olmayan vatandaşların ruh ve benliklerinde Osmanlılara ve dolayısıyla Osmanlının mensubu bulunduğu dine karşı bir sempati ile bakmalarına sebep oluyordu. Zamanla bu sempati, farklı şart ve sebeplere bağlı olarak ihtidâya kadar gidiyordu.

    Osmanlı, kurduğu sistemle Avrupa, Ortadoğu ve Kuzey Afrika'da bir denge sağlamıştı. Günümüzde bile siyasî, ekonomik ve dinî kargaşanın eksik olmadığı bu bölgelerde Osmanlı, etnik yapı, din, gelenek, örf, âdet ve kültürleri farklı olan toplum kesimlerini temsil eden insan taleplerinin bulunduğu ortak bir nokta özelliğini taşıyordu. Zira Osmanlı, uygulama alanına koyduğu İslâmî anlayış sayesinde câmi, kilise ve havranın yan yana durduğu bir üst kültürü tesis etmişti. Böyle bir üst kültürün tesisi, "İlâhî Mes'uliyet" denilen bir yükümlülüğe dayanıyordu. Osmanlı, taşıdığı bu yükümlülüğün farkında olan bir devletti. Nitekim Osmanlı fetihlerinin temel felsefesi de bu ilahî mes'uliyete dayanan bir sorumluluk ürünü idi. Devletler fethetmek, yeni topraklar kazanmak, güçlü bir devlet kurmak ve geniş halk kitlelerine hükmetmek gibi, bazı kesimlerin ideali olarak görülen hedefler, Osmanlı yöneticisi için bir araç olmaktan öteye gitmiyordu. Zira Osmanlılarda, hâkim olan zihniyet, dünyalık elde etme temeli üzerine değil, "İ'lâ-yı kelimetullah" gibi üst bir ideal etrafında şekillenmişti. Nitekim bu konu kanunnâmede açık bir şekilde belirtilmiştir.4

    Fark gözetmeden ve yürürlükteki hukukî temeli bozmadan kendi toplumunun bütün fertlerine karşı adâlet ve hoşgörü prensiplerinden ayrılmadan hareket eden bir devletin vatandaşı olan gayr-i müslimler, devlete ve devletin mensubu bulunduğu dine karşı bir sempati içinde olacaklardır. Hakim güç olarak zimmî vatandaşının huzur ve refahını düşünen bir devlete karşı onların başka türlü hareket etmesi de beklenemezdi. Nitekim bu anlayış, 1463 yılında Bosna kralının Papa'ya yazdığı bir mektupta kendini açıkça ortaya koymaktadır. Buna göre köylüler, Osmanlılara karşı başlarında bulunan hanedan ve feodal beyleri desteklemeyip yalnız bırakmışlardı. Osmanlı egemenliği altında Balkanlarda, 1600'lere kadar köylü isyanı hemen hemen yok gibidir. Özellikle papalığın İslâm'a karşı köylü kitlelerini bir din savaşına sürükleme girişimleri de başarılı olmamıştır.5

    Uzun yıllar Müslümanlarla iç içe yaşayan gayr-i müslim vatandaşlardan bir kısmının kendi istekleri ile ihtidâ ettikleri görülmektedir. İhtidâ edenler şer'iye sicili denilen mahkeme defterlerine yazılırdı. İhtidâ kayıtları doğrudan veya dolaylı olarak sicillerde yer alıyordu. Doğrudan ihtidalar mahkemede, mühtedinin kendi iradesiyle Müslüman olmak istediği, hangi dine ve millete mensup olduğu, yeni isminin ne olacağı gibi hususlar açıkça belirtilerek yapılmakta idi. Bu tarz ihtidalar, "İhtida İ'lamı" şeklinde sicillere kaydedilmekte idi. Dolaylı olarak bilinen ihtidâlar ise miras, alım-satım, kefalet ve benzeri kayıtlarda geçen isimlerin yanında "mühtedi" kelimesinin yer almasından anlaşılmaktadır. Mühtedi kelimesi, o kişinin sonradan Müslüman olduğunu göstermektedir.6 Müslüman olmak suretiyle hidâyete eren kimselerin adları Müslümanların kullandıkları isimlerle değiştirilirdi. Bu durum, bizzat kendileri tarafından verilen dilekçelerde (ariza) de görülmektedir. Bir mühtedinin isminden bahsedilirken kendi adından sonra Müslüman olmayan babasının isminin yerine "Allah'ın kulu" anlamına gelen Abdullah adı kullanılırdı. Bu sebepledir ki, babasının adı Abdullah olarak belirtilenlerin çoğunlukla ihtidâ eden kimseler olduğu kabul edilirdi.

    İhtida hareketinde devletin merkezi olan İstanbul'da durum biraz daha farklılıklar göstermektedir. Zira merkezde büyük ölçüde kadılık veya müftülük değil, doğrudan Divân-ı Hümâyun devreye girmektedir. "Kanun-ı Nev Müslim" diye isimlendirilen kanunnâme maddesi uyarınca yeni Müslüman olan kimseye (mühtedi) devlet bazı imkânlar tanıyordu. Bu bakımdan, Müslüman olmak isteyen kimse, bu arzusunu, bizzat sadrazamın huzurunda yerine getirme imkânına sahipti. Gerek bu konudaki kanunnâme maddesi, gerekse arşiv belgeleri yeni Müslüman olan kimseye nasıl davranıldığı hakkında bize geniş bilgiler vermektedir. Kanunnâme'nin ilgili maddesi şöyledir:

    "Divân-ı Hümâyûnda vezir-i a'zam huzurunda bir kâfir Müslüman olmak murad etse fi'l-hal telkın-i şehâdet olunup bir kabza akça ihsan ve kisvesi için Defterdara ferman buyrulduktan sonra bir çavuş götürüp mirî cerrahlardan divanda ol gün nöbetçi olan cerraha teslim, cerrah dahi hemen ol mahalde kûşe-i muayyenesine götürüp sünnet eder. Ve mirî cerrahlardan biri her gün nöbetle Divân-ı Hümâyûnda ve sadrazam sarayında beklemek kanun-ı kadimdir."7

    Görüldüğü gibi, başka dinden olan birinin İstanbul'da İslâmiyet'i kabul etmesi, kendisine hem bir miktar paranın verilmesine, hem de "kisve paha" denilen ve Müslümanlara ait kıyafeti edinebilmesi için ayrıca elbise parasının verilmesine sebep olmaktadır. Konu ile ilgili pek çok arşiv belgesi de bulunmaktadır. Ama biz, mevzuu fazla dağıtmamak için sadece BOA. Cevdet Adliye tasnifinin 3635 numaralı dosyasındaki belgelerden bir iki tanesinin metnini buraya almak istiyoruz. Böylece Kanunnâme maddesinin nasıl uygulanma alanına konduğunu görmüş olacağız.

    Buna göre hicrî 1255 tarihini taşıyan dilekçede (arz) şöyle denilmektedir:

    "Arzıhal-ı kullarıdır ki, bu kulları, fi'l-asıl İstanbul sakinlerinden ve Yahudi milletinden iken kendi hüsn-ı rızamla elhamdulillahi teala İslâm ile müşerref ve hak dini kabul edip merahim-i aliyyelerinden mercüvdür ki huzur-ı devletlerinde kelime-i şehâdeti teklim ve iktiza eden elbisemi inayet ve ihsan buyrulması niyazı babında emr u ferman devletlu inayetlu merhametlu efendim hazretlerinindir." Bende Muhammed. [Bkz. EK-I]

    Aynı numaradaki başka bir belge de İslâmiyet'i kabul eden ve aslen Rum olan bir hanımla ilgilidir. Bu arzda da şöyle denilmektedir:

    "Arzıhal câriyeleridir ki, Rum milletinden iken elhamdulillahi Teala hidâyet erişüp şeref-i İslâm ile müşerrefe olduğum malum-ı devletleri buyruldukta merahim-i aliyyelerinden mercüvdür ki, ber mutad kisve baham ile bu câriyelerini mesrur buyrulmak babında emr u ferman devletlu inayetlu merhametlu efendim sultanım hazretlerinindir." Bende muhtedi Aişe câriyeleri. [Bkz. EK-II]

    Bilindiği gibi İslâm aile hukukuna göre Müslüman olan bir kadın, Müslüman olmayan bir erkekle evlenemez. Başka bir dine mensup bir kadın İslâm dinini seçip Müslüman olursa kocasına da İslâm teklif edilir. Şayet kocası Müslüman olursa evlilikleri devam eder. Aksi takdirde hakim (kadı) bu evliliği fesheder. Aynı numarada bulunan ve aynı tarih ile yazım özelliklerini taşıyan belgede yine Rum milletinden olan bir kimsenin Ali adını aldığını ve kendisine de kisve pahasının verilmesini istediği görülmektedir. Muhtemelen bu, ya karı koca ikisinin birden veya kadının daha önce Müslüman olduğunu, kocasının da kendisine tabi olduğu anlamına gelmektedir. Bu konuda muhtemelen diyoruz, çünkü belgede bu durumu ortaya koyan bir açıklık bulunmamaktadır.

    Daha önce de belirtildiği gibi Osmanlı, gayr-i Müslim vatandaşının dinî, örfî ve akidevî inançlarına müdahalede bulunmuyordu. Bununla beraber fert bazında da olsa her Müslüman, başkalarının da Müslüman olmasını ister. Çünkü evrensel bir din olan İslâmî anlayışa göre dünya ve ahiret saadeti, ancak Müslüman olmakla elde edilebilir. Bu bakımdan Müslüman, başka din mensuplarının da bu saadete kavuşmasını temenni eder. Müslüman böyle bir temennide bulunmak ve buna bağlı olarak harekete geçmekle kendini yükümlü sayar. Bu anlayış, bir anlamda digergamlık ifade eder. Zira böyle bir anlayış ve buna bağlı olarak ortaya çıkan harekette maddî-manevî hiçbir menfaat söz konusu değildir. Bu bakımdan İslâm'daki ihtida ve tebliğ, Hıristiyan dünyadaki gibi maddî birtakım menfaatler elde etmeye yönelik misyonerlik faaliyetlerine benzememektedir. Bu İslâmî anlayış, Müslüman devletlerin de hedefleri arasında idi. Bu bakımdan Osmanlı Devleti de yeni Müslüman olacaklar için maddî ve manevî bazı imkânlar hazırlıyordu. İşte biraz önce sözü edilen "Kanun-ı Nev Müslim" ile arşiv belgelerinin gösterdiği uygulamalar sadece bu hedefe yönelik olan uygulamalardır.

    Öz

    İslâm hukuk sistemine bağlı olan Osmanlı Devleti'nde, zimmet ehli denilen gayr-i müslimlerin zorla Müslümanlaştırılmaları söz konusu değildir. Zira gerek Kur'an-ı Kerim, gerekse Hz. Peygamber'in sünneti böyle bir şeyin olmasına imkân ve fırsat vermez.

    Osmanlı tarihi incelendiğinde, Osmanlı'daki ihtidâ hareketlerinin herhangi bir zorlama olmadan meydana geldiği görülür. Bunun nedeni, herkesi inanç ve düşüncesinde serbest bırakan İslâm'ın tavrıdır. O dönemde insanlar, Müslümanların uygulamalarını, kendilerini yöneten eski idarecilerinin yaptıkları ile mukayese edince bu uygulamanın sebeplerini araştırmaya başladılar. Bu da onları İslâm ile karşı karşıya getirdi. İslâm'ı anlamaya çalışan bu insanlar, rahat, huzur ve ahiret hayatının geleceğinin İslâm'da olduğunu anladılar.

    Çok geniş bir coğrafya üzerinde hâkimiyetini kuran Osmanlı Devleti, farklı ırk, dil, din, mezhep, kültür, örf ve âdetlere sahip toplulukları asırlarca âdilâne bir şekilde idare etmiştir. Bu makalede, Osmanlı'daki ihtida ve tebliğ faaliyetlerinin diğer misyonerlik hareketlerinden farklılığı, gayr-i müslimlerin o dönemde İslam'a yöneliş nedenleri, Osmanlı Devleti'nin yeni Müslüman olacaklar için sunduğu maddî ve manevî bazı imkânlar belgelerle ortaya konulmaktadır.

    Anahtar Kelimeler: Osmanlı, gayrı müslim, İslam, ihtida, mühtedi

    Abstract

    In the Ottomans, which was based on Islamic system of law, it was not possible to Muslimise the Non-Muslims who were called the man of debit. That is because, both the Holy Koran and the Sunnah (the sayings and doings of Prophet Mohammed) would not allow such a thing.

    When the Ottoman history is analysed, it can be seen that conversions to Islam in the Ottomans happened without any force at all. The reason why is the approach of Islam which sets the man free in his belief and thought. In that era, having compared to their previous administrators, people started to explore the reasons why Muslims treated in that way. This brought them to Islam. Those people who tried to understand Islam realised that the ease, peace and the future of the other world is in Islam.

    The Ottomans, which ruled on a large scale, managed communities from various races, languages, religions, sects, cultures, customs and usages with justice for many centuries. In this article, the differences of conversions and notification movements in the Ottomans from other missionary movements, the reasons behind the tendency towards Islam by non-Muslims, the opportunities, both material and spiritual, provided by the Ottoman State to would-be Muslims are put forward with documents.

    Key Words: The Ottomans, Non-Muslim, Islam, Conversion, Converted

    Dipnotlar

    1. Âşık Paşazâde, Tarih, İstanbul 1332, s. 30.

    2. Âşık Paşazâde, s. 43.

    3. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1972, I, s. 183.

    4. Geniş bilgi için bk. Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhisü'l-Beyân fi Kavanin-i Âl-i Osman, Bibliotheque National (Paris), Ancien Fonds Turc, nr. 40, vr. 109 b.

    5. Halil İnalcık, "Türkler ve Balkanlar" Balkanlar, İstanbul 1993, s. 17.

    6. Bu konuda daha geniş bilgi için bk. Ali İhsan Karataş, Mahkeme Sicillerine Göre XVIII. Yüzyılda Bursa'da Gayrimüslimler, (Basılmamış doktora tezi) Bursa 2005,s. 146.

    7. Tevkiî Abdurrahman Paşa, "Kanunnâme" MTM. İstanbul 1331, I, s. 542.